عفرین و پیام مسکو برای آینده خاورمیانه
رفتار روسیه طی سال های اخیر در خاورمیانه و به ویژه سوریه نشان داده که این کشور درحال بازگشت به عرصه سیاست جهانی به عنوان یک بازیگر مهم است. روسیه از سکوی خاورمیانه، قصد دارد نظم کنونی جهانی را تغییر دهد، حداقل از نظامی تک هژمونی که در اختیار آمریکاست به سوی یک هژمونی الیگارشیک که روسیه نیز بخشی از آن باشد. بنابراین داستان حضور روسیه در سوریه، داستان سوریه یا حتی داستان خاورمیانه به تنهایی نیست.
دخالت مستقیم مسکو در منطقه، موازنه ژئوپولیتیک منطقه را تغییر داده است. روسیه یک ائتلاف نظامی با سوریه، ایران، حزب الله و عراق، کشوری که از سال ۲۰۰۳ برای بیش از یک دهه به صورت دوفاکتو از سوی آمریکا اداره می شد، ایجاد کرده است. گفتگوهای میان طرف های درگیر سوریه از سوی روسیه، ایران و ترکیه، یکی از اصلی ترین اعضای ناتو، اداره می شوند. پیام مسکو روشن است: بازگشت به میدان جهانی سیاست به عنوان یک قدرت بزرگ.
سیاست تجمیع اضداد
با وجودی که به نظر می رسید روسیه فاقد یک استراتژی کلان برای خاورمیانه است، ولی دیدی واضح و واقع بینانه در رابطه با علایق طرف های موجود در منطقه دارد. روسیه از این علایق برای هماهنگ کردن ارتباط با این طرف ها استفاده می کند. این کشور توانسته است که ارتباط تنگاتنگ و بر اساس همکاری متقابل را همزمان با اسرائیل و فلسطینی ها، اسرائیل و ایران، ایران و عربستان سعودی، ترکیه و کردها، حکومت های طرابلس و طبرق در لیبی و گروه های مختلف در لبنان، حفظ کند.
از سال ۲۰۱۵ و با شروع عملیات های نظامی در سوریه، روسیه ارتباطاتش را با اسرائیل افزایش داده به گونه ای که به این کشور اطمینان داده است این عملیات ها، به ویژه در استان لاتکیه، هیچ تهدیدی را متوجه مرزهای اسرائیل نمی کنند. روسیه در گذشته نیز نشان داده که اولویت های امنیتی اسرائیل را درک کرده است، به همین دلیل در سال ۲۰۰۵ پوتین درخواست ایهود اولمرت، نخست وزیر اسرائیل مبنی بر لغو قرارداد فروش موشک های اسکندر به دمشق را پذیرفت، همچنین سال ۲۰۱۳ درخواست مشابه بنیامین نتانیاهو در زمینه موشک های اس ۳۰۰ را قبول کرد.
روسیه در حالی که سلاح به حزب الله نمی فروشد، ولی این گروه را در ائتلاف جنگی در سوریه در کنار خود دارد. مسکو سال ۲۰۱۰ و پس از اظهارات ضد اسرائیلی محمود احمدی نژاد، قرارداد فروش سپر دفاع موشکی اس ۳۰۰ را معلق کرد، ولی همزمان چندین قطعنامه شورای امنیت علیه ایران را وتو کرد.
ورود فعال روسیه به خاورمیانه
بهار عربی که از سوی غرب به عنوان خواست مردم برای دمکراسی تلقی می شد، از دید مسکو عامل بی ثباتی با عواقب بسیار منفی برای روسیه بود. تجربه سال ۲۰۱۱ در لیبی روسیه را وارد شروع بازی جداگانه ای در سوریه نمود. در این سال روسیه در چارچوب همکاری با غرب، قطعنامه شورای امنیت مبنی بر ایجاد منطقه پرواز ممنوع در لیبی را وتو نکرد. اما این قطعنامه از سوی کشورهای عضو ناتو بلافاصله مورد استفاده قرار گرفت و در فاصله کمی به سقوط حکومت معمر قذافی، از حامیان روسیه منجر شد.
این امر نقطه عطفی در تغییر سیاست های روسیه در خاورمیانه بود و موجب شد در سوریه به گونه ای دیگر رفتار نماید. عملیات های نظامی روسیه در سوریه آغاز شدند. جنگ در سوریه، تاکنون روزانه ۴ میلیون دلار برای مسکو هزینه در برداشته است. این عملیات ها به جز اینکه بزرگترین عملیات خارج از مرزی روسیه از زمان جنگ افغانستان هستند، حضور این کشور در جنگی می باشد که پیشتر تجریه نکرده است.
اقدام مسکو در سوریه، با فاصله اندک از بحران اوکراین و شبه جزیره کریمه، دومین گام اصلی روسیه علیه نظم آمریکایی حاکم بود. روسیه در واقع تابوی عملیات نظامی خارج از مرزها بدون آمریکا، که پس از جنگ سرد حاکم شده بود را شکست. روسیه همچنین برای اولین بار در خارج از مرزهای اتحاد جماهیر شوری و در قلب خاورمیانه، علایق نظامی خود را یافت. علاوه بر این روسیه به حمایت از دولتی برخاست که ایالات متحده آمریکا آن را نامشروع اعلام کرده بود. همزمان نیروهایی را هدف قرار داد که از حمایت آمریکا برخوردار بودند. این همچنین برای اولین بار بود که روسیه و آمریکا در یک جنگ مشترک خارج از مرزهایشان و در برابر یکدیگر قرار داشتند. فراموش نکنیم که حتی در جریان جنگ سرد، در کره، ویتنام یا افغانستان تنها یک قدرت مستقیما می جنگید و قدرت دیگر به صورت غیرمستقیم حضور داشت.
حضور روسیه در جنگ سوریه برای حمایت از دولت بشار اسد با حمایت نیروهای شیعه در منطقه، از جمله ایران، عراق و حزب الله، همراه است. اما پوتین در این مدت توانسته که کشورش را از یک بحران با جهان اهل تسنن در داخل و خارج از روسیه، دور نگاه دارد.
روسیه در ائتلاف جنگ سوریه، ایران و ترکیه، دو کشور مهم شیعه و سنی را در دو طرفش دارد. همزمان با حضور فعال در جنگ سوریه، بزرگترین مسجد کشورش را در مسکو افتتاح کرد. سلمان بن عبدالعزیز، پادشاه عربستان در این مدت به مسکو سفر کرد. این اولین سفر یک پادشاه عربستان به روسیه در تاریخ روابط دو کشور بود. سال ۲۰۱۶ و با وجود تحریم های ایالات متحده آمریکا، بخشی از شرکت عظیم روس نفت به صندوق دارایی های ملی قطر فروخته شد. قراردادهای تجاری و نظامی دیگری نیز با مصر و کشورهای خلیج امضا کرد.
جنگ سوریه اینک وارد مرحله تازه و تعیین کننده ای شده است.
عفرین و آینده خاورمیانه
بیستم ژانویه ارتش ترکیه به منظقه کردنشین عفرین در شمال غربی سوریه وارد شد تا با کمک شبه نظامیان سوری طرفدار ترکیه، نیروهای ی.پ.گ را از این منطقه عقب برانند.
با تضعیف اپوزیسیون سوریه و انشقاقات بوجود آمده در آن، توجه قدرت های جهانی و منطقه ای به کردستان سوریه بیشتر جلب شده است. به عقیده برخی صاحبنظران، مساله کردهای سوریه از سال ۲۰۱۷ مهمترین جبهه در بحران سوریه بوده است. نیروهای ی.پ.گ مهمترین متحد آمریکا در جنگ علیه داعش در سوریه بودند. این اتحاد از سال ۲۰۱۴ و با حضور جنگنده های آمریکایی بر فراز شهر کوبانی آغاز شد و تاکنون نیز ادامه داشته است. این مساله که همواره اعتراض ترکیه را به همراه داشته در هفته های گذشته به اوج خود رسید. آمریکا اعلام کرد که قصد دارد نیروهای امنیتی ویژه ای، از جمله از نیروهای ی.پ.گ را آموزش دهد تا مرزهای شمال شرقی سوریه را به آنها بسپارد. اردوغان بلافاصله واکنش نشان داد و گفت که آمریکا می خواهد ارتش تروریستی در مرزهای جنوبی ترکیه ایجاد نماید.
روسیه در این چارچوب تلاش کرد تا ی.پ.گ را مجاب نماید نیروهای اسد دوباره وارد عفرین شوند تا بدین ترتیب از ورود نظامی ترکیه جلوگیری نماید. به نظر می رسد که ی.پ.گ این درخواست روسیه را نپذیرفته. به همین دلیل روسیه نیروهایش را از منطقه عفرین خارج نمود و عملا اجازه ورود نیروهای ترکیه به خاک سوریه را صادر کرد. در عفرین، بر خلاف بخش های دیگر کردستان سوریه، نیروهای آمریکایی حضور ندارند بلکه این منطقه پایگاه روس هاست.
روسیه با توجه به سیاست تجمیع اضداد، در عملیات عفرین با بر زمین گذاشتن کارت بازی کردها، علایق گاها متضاد چند طرف را یکجا جمع کرده است.
روسیه طی سه دهه اخیر دوبار به صورت جدی از کارت بازی کردها علیه ترکیه استفاده کرده است. بار اول در دهه ۹۰ و در پاسخ به دخالت های ترکیه در قفقاز و ایجاد محدودیت تجاری برای روسیه، مسکو اجازه داد که پ.ک.ک مرکز خود در پایتخت روسیه تاسیس نماید و همچنین اجازه حضور عبدالله اوجالان، رهبر این حزب را، هرچند برای مدتی کوتاه، در این کشور صادر کرد. بار دوم در سال ۲۰۱۶ و در پاسخ به سقوط یک هواپیمای نظامی روسیه توسط ارتش ترکیه و قتل خلبان آن توسط شبه نظامیان هم پیمان این کشور، روسیه اجازه داد که پ.ی.د که آنکارا آن را شاخه ای از پ.ک.ک می داند، در مسکو مرکز خود را دایر نماید و ی.پ.گ شاخه نظامی آن از حمایت های روسیه برخوردار شود.
به نظر می رسد که روسیه این بار از کارت کردها برای رضایت ترکیه استفاده کرده است. مسکو از یک طرف می خواهد که رضایت یکی از مهمترین هم پیمانان آمریکا در منطقه را بیش از پیش به سوی خود جلب نماید و از سوی دیگر ارتش یکی از مهمترین کشورهای عضو ناتو را در جنگ غیرمستقیم علیه عضو مهم دیگر ناتو، آمریکا، شرکت دهد.
اینک و با حضور ارتش ترکیه، تنها کانال ارتباطی عفرین با جهان خارج، حلب است که در کنترل نیروهای اسد است. بدین ترتیب ی.پ.گ در چنین شرایطی کاملا به اسد وابسته می شود، امری که کاملا در راستای سیاست های روسیه است. اینک دو راه در برابر ی.پ.گ قرار دارد: یا اینکه به صورت معجزه آسا نیروهای ترکیه را عقب برانند، و یا توافقنامه ای که هفته های گذشته از سوی روسیه آماده شده بود را با بشار اسد امضا نماید. شاید به همین دلیل بود که هفته گذشته دولت محلی (کانتون) عفرین از دولت سوریه خواست که در برابر تجاوز نظامی ترکیه واکنش نشان دهد. بدین ترتیب روسیه هم ترکیه را راضی کرد و هم مشروعیت از دست رفته حکومت بشار اسد حداقل در بخشی از خاک سوریه را باز گرداند.
عملیات عفرین، همچنین در راستای منافع ایران، ضلع سوم مثلثی است که دو ضلع دیگرش ترکیه و روسیه هستند. تقویت حکومت بشار اسد و افزایش مشروعیت آن با کنترل مرزهای شمالی به معنی افزایش اقتدار این حکومت است. این عملیات همچنین چالش هایی را برای ایالات متحده و هم پیمانانش در سوریه ایجاد کرده که در راستای منافع ایران و البته روسیه نیز هست.
با وجود عملیات عفرین و ورود ارتش ترکیه، کردهای سوریه اینک در مرکز توجه قدرت های جهانی مانند آمریکا و روسیه، و منطقه ای مانند ایران و رژیم اسد، قرار دارند. اینکه در روزهای آینده در کردستان سوریه چه اتفاقاتی رخ می دهد، در وهله اول به تصمیم سیاستمداران کرد و نوع برخورد آنها بستگی دارد. چگونگی بازی آنها در این زمین خطرناک می تواند آینده سوریه، خاورمیانه و حتی سرنوشت نظمی که پوتین به دنبالش است را تغییر دهد.