موقعیت اضطراری در شمال سوریه؛ توافق آدانا که ظریف می گوید چیست؟
تصمیم «رجب طیب اردوغان»، رییس‌جمهوری ترکیه برای حمله به منطقه خودمختار کُردهای سوریه در شمال این کشور که هم مرز با ترکیه است، جمهوری اسلامی ایران را در شرایط دشواری قرار داده است.
ساکنان این منطقه، کُردهای سوریه شامل «یگان‌های مدافع خلق» هستند که با حمایت نظامی ایالات متحده امریکا وارد جنگ با گروه موسوم به «دولت اسلامی» یا «داعش» شدند و توانستند زمین‌هایی را که داعش به اشغال خود درآورده بود، پس بگیرند.
این اقدام، هم مطلوب جمهوری اسلامی ایران بود و هم مقبول دولت «بشار اسد»، رییس‌جمهوری سوریه که تحت حمایت حکومت ایران قرار دارد. ترکیه هم از جلوگیری از پیش‌روی داعش به سوی مرزهایش منتفع شد. اما دولت این کشور پس از عبور از روزهای سخت مبارزه با داعش، کُردهای شبه نظامی را «تروریست» می‌خواند و می‌گوید آن‌ها با «حزب کارگران کردستان» یا «پ.ک.ک» در ارتباط هستند.
کُردهای سوریه پس از آن که زمین‌های این کشور را از داعش پس گرفتند، در منطقه‌ای در شمال کشور، یک نظام خودمختار محلی تاسیس کردند که می‌تواند نمونه کوچکی از اقلیم کردستان در شمال عراق باشد.
قدرت گرفتن کُردها، آن هم در نزدیکی مرزهای ترکیه، برای مقام‌های ترک غیرقابل تحمل است و به همین دلیل دولت اردوغان با هدف به هم زدن منطقه خودمختار سوریه، تصمیم به حمله به کُردها گرفته است.
در این شرایط، «دونالد ترامپ»، رییس‌جمهوری امریکا پس از یک گفت‌وگوی تلفنی با رییس‌جمهوری ترکیه، ناگهان تصمیم گرفت نیروهای نظامی امریکا را از این منطقه خارج کند و کُردهای سوریه را در برابر ارتش ترکیه که تصمیم به حمله به آن‌ها دارد، تنها بگذارد.
چنین موقعیتی، جمهوری اسلامی ایران را در وضعیت غیرمنتظره‌ای قرار داده است. زیرا نمی‌تواند به دلیل روابط پیچیده‌ای که با ترکیه دارد، مخالفت صریحی با حمله ارتش این کشور به شمال سوریه نشان دهد. از سوی دیگر، گرچه از خروج امریکا از شمال سوریه خوشنود است اما می‌داند کُردهای این کشور که هم‌سو با جمهوری اسلامی ایران علیه داعش جنگیده‌اند، در برابر ارتش ترکیه، تنها، بی‌دفاع و آسیب‌پذیر هستند. سوریه نیز که تحت حمایت سیاسی و مالی جمهوری اسلامی ایران قرار دارد، از چنین حمله احتمالی ناراضی است و آن را تجاوز به سرزمین خود می‌داند.
پس از اعلام تصمیم ترکیه برای حمله به کُردهای سوریه و خروج امریکا از این منطقه، مقام‌های جمهوری اسلامی ایران تا سه روز درباره این وضعیت سکوت کردند. اما پس از آن، وزارت امور خارجه ایران بیانیه‌ای منتشر کرد و با لحنی بسیار ملایم، تصمیم ترکیه برای حمله به شمال سوریه را برای بر طرف کردن نگرانی امنیتی، بی‌فایده خواند و درباره خسارت مادی و انسانی گسترده آن هشدار داد.
برای پیش‌گیری از این حمله قریب‌الوقوع، «محمدجواد ظریف»، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی در توییتر خود نوشته است «توافق آدانا» را بهترین راه‌حل برای رفع نگرانی‌های سوریه و ترکیه می‌داند. اما افزوده است که این توافق دارای اشکالات جدی ساختاری است.
توافق آدانا چیست؟
هر چهار کشور ایران، عراق، ترکیه و سوریه دارای شهروندان کُرد هستند. حکومت ایران با شیوه‌های گوناگونی، از جمله سرکوب داخلی و ایجاد تهدید خارجی برای کُردها، به تمایلات استقلال‌خواهانه این بخش از شهروندان خود رو‌به‌رو است.
در عراق، کُردها دارای منطقه خودمختار در شمال این کشور هستند که به دلیل امنیت نسبتا پایدار و درآمد نفتی مناسب، وضعیت رفاهی و معیشتی بهتری از دیگر مناطق عراق دارد و کم و بیش به عنوان الگویی برای کُردهای سه کشور دیگر محسوب می‌شود.
سوریه گرچه روابط کاملا عادی با شهروندان کُرد خود ندارد اما به دلیل همراهی شبه‌نظامیان کُرد در جنگ با داعش که به تثبیت حکومت بشار اسد منجر شده، پس از دوره‌ای خونین و مرگبار، به نوعی تعادل در روابط با آن‌ها رسیده است.
دولت ترکیه اما بیشتر از سه دهه است که در داخل و خارج از خاک خود در حال سرکوب کُردها و نبردی خونین با رهبران و اعضای گروه‌های کُرد است.
دولت اردوغان فقط در یک سال گذشته، دو بار عملیات مرگبار نظامی علیه کُردهای سوریه در خاک آن کشور انجام داده است. بر اساس این سابقه، پیش‌بینی می‌شود که حمله احتمالی پیش رو هم با تلفات شدید جانی و مالی همراه باشد.
در چنین موقعیتی، جمهوری اسلامی ایران پیشنهاد کرده است که توافق آدانا مبنای حل اختلاف باشد. این توافق که مهر سال ۱۳۷۷ بین دولت ترکیه و سوریه امضا شد، دارای نکات مهمی است که اجرای تمام آن برای سوریه اکنون دشوار است.
توافق آدانا به ترکیه حق داده است اعضای حزب کارگران کردستان را تا عمق پنج کیلومتری شمال سوریه تحت تعقیب قرار دهد و سوریه هم اعضای این گروه را «تروریست» بداند.
بر اساس این توافق، سوریه متعهد شده است که اعضای یگان‌های مدافع خلق کُرد، یعنی شهروندانی که سال‌ها بعد با داعش جنگیده‌اند را مرتبط با حزب کارگران کردستان بشناسد و آن‌ها را در ردیف گروه‌های تروریستی قرار دهد.
در برابر این تعهدات سوریه، ترکیه هم متعهد شده است که به جای منطقه حائل در شمال شرق سوریه که به نیروهای ترکیه اجازه پیش‌روی ۳۲ کیلومتری در خاک این کشور را می‌داد، این منطقه به پنج کیلومتر کاهش پیدا کند.
طبق این تعهد، قرار شد ترکیه حکومت سوریه را دوباره به رسمیت بشناسد و سفارت‌خانه‌های دو کشور در آنکارا و دمشق دوباره بازگشایی شوند.
اجرای این توافق به معنای اجازه مجدد سوریه به ادامه تجاوز نظامی ترکیه است و به همین دلیل مبنای شکننده‌ای برای حل اختلاف فعلی است.
حکومت سوریه از کُردهای شمال این کشور خواسته است تا به دامن حکومت مرکزی برگردند. اما می‌گوید دولت ترکیه از هشت سال پیش توافق آدانا را نقض کرده است. ترکیه هم حکومت بشار اسد را متهم می‌کند که جلوی فعالیت شبه‌نظامیان کُرد سوری را نه تنها نگرفته است که آن‌ها توانسته‌اند منطقه‌ای خودمختار در نزدیکی مرزهای ترکیه به وجود آورند.
دولت ترکیه در تهدیدی شدید می‌گوید می‌خواهد شمال سوریه را بر مبنای توافق آدانا، از وجود شبه‌نظامیان کُرد «پاک‌سازی» کند. چنین اقدامی در صورت انجام، می‌تواند از مصادیق «جنایت علیه بشریت» یا «نسل‌کشی» باشد که در شمار بزرگ‌ترین جرایم بین‌المللی است و مرتکبان آن قابل تعقیب از سوی دادگاه بین‌المللی کیفری در لاهه یا با دستور شورای امنیت سازمان ملل متحد هستند.
برهم خوردن منطقه خودمختار کُردها در شمال سوریه که می‌تواند الگوی دیگری برای کُردهای ایران پس از اقلیم کردستان عراق باشد و هم‌چنین خروج امریکا از این منطقه، منافع جمهوری اسلامی ایران را تامین می‌کند. اما این به معنای تجاوز نظامی ترکیه به خاک کشوری است که بشار اسد، رهبر آن تحت بیشترین حمایت‌های ایران قرار داشته است.
حمله احتمالی خونین از سوی ترکیه به کُردهای سوریه و سکوت یا همراهی دولت جمهوری اسلامی ایران با آن، نه تنها برای دولت بشار اسد خبر خوبی نیست که این ضایعه انسانی علامت ناخوشایندی به کُردهای ایران هم می‌دهد که شاهد احتمالی پاک‌سازی شمال سوریه از هم‌نژادان خود هستند.
تصمیم رجب طیب اردوغان، اقدام دونالد ترامپ و خواسته بشار اسد که در تضاد با هم قرار دارند و شکننده بودن توافق آدانا، جمهوری اسلامی ایران را در موقعیت دشوار دیگری قرار داده است.