ضربه شدیدتر کووید 19 بر اقلیت‌های ایران
داده‌های اولیه میزان مرگ‌ومیر کووید ۱۹ در ایالات‌متحده نشان می‌دهد که در برخی مناطق و شهرها، ویروس جوامع اقلیت را شدیدتر تحت‌تاثیر قرار داده است. روند مشابه در جمهوری اسلامی ایران نیز مشاهده شده است. آمار منتشره نشان می‌دهد میزان مرگ‌ومیر ناشی از کووید ۱۹ در بین اقلیت‌های اتنیکی بیشتر از جمعیت کلی ایران است. ایران یک کشور چند اتنیکی است که بیش از نیمی از جمعیت آن را اقلیت‌های اتنیکی تشکیل می‌دهند. اکثر جوامع اتنیکی ایران در استان‌های مرزی ساکن هستند درحالی‌که اتنیک فارس‌ها بیشتر در استان‌های مرکزی ازجمله تهران متمرکز هستند. مقامات رسمی از روز ۲۳ مارچ (۴ فروردین) انتشار آمارهای استانی را متوقف کردند. بااین‌حال، دانشگاههای علوم پزشکی استان‌ها به انتشار آمار ابتلا و مرگ‌ومیر ادامه دادند. به نظر می‌رسد جمهوری اسلامی تلاش دارد این گزارش‌ها را نیز سرکوب کند.
ایران به‌طور خاصی از کووید ۱۹ ضربه سختی خورده است. حتی براساس داده‌های طبق اظهارات مقامات رسمی، ایران جزو کشورهایی است که میزان ابتلا و مرگ‌ومیر زیادی بر اثر بیماری کووید ۱۹ دارد. براساس آمار و ارقام رسمی، نزدیک به ۸۰ هزار مورد مثبت و ۵ هزار مورد فوتی ثبت شده است. ارقام واقعی مبتلاها و فوتی‌ها احتمالا خیلی بیشتر است. در مطبوعات ایران، گزارش‌هایی یافت می‌شود مبنی بر اخراج مقامات بهداشتی و درمانی که درصدد ارایه آماری متفاوت از آمار رسمی بوده‌اند. به‌عنوان نمونه، در تاریخ دهم آوریل، وزیر بهداشت ایران، رییس دانشگاه علوم پزشکی اردبیل، دکتر «قدرت اخوان اکبری» را به دلیل تایید اظهارات دکتر «اسماعیل فرزانه»، رییس یکی از بیمارستان‌های اردبیل که از نحوه شمارش موارد ابتلا و کمبود دستگاه‌های تنفس، در صداوسیمای استانی انتقاد کرده بود، اخراج کرد. هم داده‌های رسمی و هم گزارش‌های غیررسمی از میزان بالای مرگ‌ومیر ناشی از کووید ۱۹ در استان‌های غیرفارس حکایت دارد.
درحالی‌که میزان مرگ‌ومیر در ایران حدود ۶٪ است. این میزان در اردبیل ۱۸٪، آذربایجان شرقی ۱۰٪ و در کردستان حدود ۱۲٪ گزارش شده است.
۲۶۶ مورد فوتی در استان آذربایجان شرقی ثبت شده است، استانی که در آن ترک‌های آذربایجانی ساکن هستند. درحالی‌که این استان فقط ۸/۴ درصد کل جمعیت ایران را تشکیل می‌دهد، اما ۸/۵ درصد مرگ‌ومیر کشور را به خود اختصاص داده است. به‌طور مشابهی، استان اردبیل با جمعیت آذربایجانی، ۵/۱ درصد جمعیت ایران را تشکیل داده اما میزان مرگ‌ومیر کووید ۱۹، ۷/۲ درصد کل فوتی‌ها است.
تجربه کشورها نشان داده که میزان مرگ‌ومیر به‌اندازه زیادی متاثر از امکانات بیمارستانی بوده است. آمار بالای مرگ‌ومیر کووید ۱۹ در بین اقلیت‌های اتنیکی ایران در حالی است که این مناطق از استانداردهای پزشکی و بهداشتی پایین‌تری نسبت به مناطق مرکزی فارس‌نشین برخوردار هستند. به‌طور مثال، نظام سلامت ایران به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر، به‌طور میانگین ۱۵۵ تخت بیمارستانی اختصاص می‌دهد. در بسیاری از استان‌های فارس‌نشین این میزان بیش از ۲۰۰ تخت است. در مقابل، این میانگین در استان‌های آذربایجانی ۱۴۰، بلوچ ۹۹ و کردها ۱۴۳ تخت است که پایین‌تر از میانگین کشوری ست. چنین تفاوت‌هایی در تعداد تخت‌های آی‌سی‌یو به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر نیز وجود دارد. میانگین کشوری ۱۰ تخت است که اغلب استان‌های فارس‌نشین بیش از تعداد میانگین و استان‌های اقلیت پایین‌تر از تعداد میانگین برخوردار هستند.
این نابرابری‌ها فقط امور داخلی ایران را تحت‌تاثیر قرار نمی‌دهند بلکه می‌توانند بر همسایگان ایران نیز تاثیرگذار باشند. ایران علیرغم وجود سطح بالای ابتلا، نیروی کار خود را به فعالیت بازگرداند. حکومت تهران امیدوار است رفت‌وآمد در گذرگاه‌های مرزی را گسترش دهد. این موضوع می‌تواند فجایع جدیدی در کشورهای همسایه ایران در منطقه قفقاز و آسیای میانه به وجود آورد.
تاثیرات و نگرانی‌های موجود در رابطه با مرزهای باز
استان‌های اقلیت‌نشین ایران، استان‌های مرزی نیز استان‌های اقلیت‌نشین ایران هستند و گروه‌های ساکن در اکثر مناطق مرزی ایران اشتراکات اتنیکی و پیوندهای خانوادگی و قبیله‌ای با یکدیگر دارند. بازگشایی مرزهای ایران به گسترش کووید ۱۹ در منطقه خواهد انجامید. با وجود آمار بالای کووید ۱۹ در استان‌های ایران، دادوستدهای مرزی خطر گسترش فزاینده این ویروس در کشورهای همسایه نظیر ترکیه، عراق، آذربایجان و ارمنستان را بالا می‌برد. درحالی‌که اکثر کشورهای همسایه ایران ارتباطات هوایی و رفت‌وآمدهای مرزی را متوقف کرده‌اند، حمل‌ونقل ریلی و جاده‌ای ادامه دارد. در ابتدا، ترکیه مرزهای خود را بر روی کامیون‌های ایرانی بست اما بعد از مدتی آن را بازگشایی کرد. مقامات گمرک ایران میگویند دادوستد با ترکیه به‌زودی گسترش خواهد یافت. کامیون‌های ایران وارد قلمرو آذربایجان که تحت اشغال ارمنستان قرار دارند، می‌شوند. ساکنان ارمنی میگویند سوخت ارزان از ایران وارد مناطق اشغالی می‌شود؛ اما آن‌ها بیم دارند که رانندگان ایرانی موجب گسترش کووید ۱۹ در منطقه قره‌باغ کوهستانی شوند. تمام کشورهای حاشیه دریای خزر، به‌استثنای ایران و روسیه، بنادر خود را از ترس گسترش کووید ۱۹ بسته‌اند.
اداره گمرکات ایران اعلام کرد طرح‌هایی برای تغییر محل برخی گذرگاه‌های مرزی از ترس گسترش کووید ۱۹ در دست اقدام دارد. به‌عنوان‌مثال، تهران در نظر دارد مسیر اصلی تجارت با ترکیه را به گذرگاه «ساری سو» انتقال دهد. مرز بازرگان که پیش از بحران کووید ۱۹ مهم‌ترین گذرگاه زمینی با ترکیه بود، همچنان بسته است. هر دو شهر در استان آذربایجان غربی واقع شده‌اند که جمعیتشان عمدتا آذربایجانی و کرد هستند. ملاحظات مربوط به تغییر محل گذرگاه‌ها مشخص نیست اما ممکن است به این دلیل باشد که در مناطق کم‌جمعیت قرار دارند.
اقلیت‌های اتنیکی ایران هم از لحاظ زبان و فرهنگ و هم از لحاظ اغلب شاخصه‌های اجتماعی و اقتصادی با گروه‌های مرکزنشین فارس متفاوت هستند. استان‌های مرزی ایران فقیرتر بوده، نرخ بیکاری بالا (و درنتیجه نرخ بالای مهاجرت به بیرون) داشته و از خدمات دولتی به‌مراتب کمتری برخوردار هستند. پایین بودن سطح خدمات پزشکی و بهداشتی در این استان‌ها احتمالا دلیل بالا بودن میزان مرگ‌ومیر و ابتلا به کووید ۱۹ است. نحوه مدیریت این بحران، مخالفت‌های عمومی با جمهوری اسلامی را شدت بخشیده است. با رفع خطر کووید ۱۹، ایرانی‌ها یک‌بار دیگر علیه لیست بلندی از سیاست‌های نظام اعتراض کرده و خشم خود را بروز خواهند داد. میزان بالای مرگ‌ومیر در اقلیت‌های اتنیکی به‌طور ویژه‌ای باعث تحریک آن‌ها خواهد شد.
*اصل این متن به زبان انگلیسی در وب‌سایت انستیتوی خاورمیانه قابل‌مشاهده و مطالعه است
۱- رامین جبارلی، دانشجوی دکترای جامعه‌شناسی دانشگاه واشنگتن در سیاتل آمریکا
۲- برندا شافر، عضو ارشد مرکز جهانی انرژی شورای آتلانتیک، محقق مهمان و استاد دانشگاه جورج تاون