ترکیب اتنو – دموگرافیک و تحولات اجتماعی و اقتصادی آذربایجان 1905 - 1828

  توضیحی کوتاه در بارۀ متن و ترجمۀ این نوشته

نوشته ای را که در پیشرو دارید حدود 22 سال پیش به رشتۀ تحریر در آمده و در یکی از دانشگاههای اروپائی بعنوان یک مادۀ درسی ارائه شده بود.محتوای این نوشته مربوط به بررسی یک واقعۀ تاریخی در منطقۀ ماست که گذشت زمان نه تنها از اهمیت و ضرورت تحقیق  پیرامون آن نکاسته بلکه دقت و تمرکز در ابعاد چند جانبۀ آن را بیشتر از پیش ساخته است. تبعات این واقعه، در تاریخ بیش از 180 سال اخیر ، از یک طرف مدام در حال باز تولید و ایفای نقش در فضای سیاسی و روابط اجتماعی کشورها و ملتهای منطقه بوده و از طرف دیگر هم اکنون بعنوان منبع و منشاء بحران در صحنۀ بین المللی نیز تبلور یافته است. با حرکت از این واقعیت ، و درک اهمیت آن ، بر آن شدم تا با مروری کوتاه متن نوشتۀ فوق را به زبان فارسی ترجمه و در اختیار علاقمندان ایرانی قرار دهم.

در این راستا ، و برای دستیابی به نتایج مطلوب تر، تلاش کردم تا محتوای اساسی نوشته تا حد امکان بدون دست خورده گی باقی مانده و تنها سطوری را که برای خوانده ایرانی از بدیهیات بوده لیکن برای خواننده اروپائی نیازمند توضیح و تشریح است از متن اصلی حذف و یا برعکس مطالبی را بدان اضافه کنم. بدین منظور پیوستهای ثانوی را به طور عمده به زیر نویسهای نوشته منتقل کرده و منابع استفاده شدۀ اولیه را آپ دیت (Update) کردم و اسامی منابع جدید را نیز به فهرست قبلی پیوست دادم.

از آن گذشته در ترجمۀ متن تلاش کرده ام ، تا جائی که مقدور بوده ، بیشتر محتوای اساسی و پیام اصلی نوشته را ملاک قرار داده و از ترجمۀ کلمه به کلمۀ آن خوداری کنم. همین امر را در ترجمۀ اسناد (که از متن انگلیسی به فارسی ترجمه شده اند) رعایت کرده ام. تیترها ، صفحه بندی و توضیحات متن بطورعمده و بدون دست خورده گی ترجمه شده اند. باشد که این نوشته قدمی کوچک در جهت آگاهی بیشتر در بارۀ حوادث تاریخی منطقۀ ما و مورد استفادۀ جویندگان حقیقت قرار گیرد.

م. ائینالی

 فهرست مطالب: 

پیشگفتار   ............................................................................................................... 4

اهداف و سئولات  ..................................................................................................... 5

منابع و متدُ  ............................................................................................................. 6

تاریخچه   ............................................................................................................... 7

شرایط اقتصادی - اجتماعی آذربایجان در 1828  .............................................................. 9

ترکیب اتنو - دموگرافیک آذربایجان قبل و بعد از اشغال قفقاز  ............................................ 12

تحولات اقتصادی - اجتماعی آذربایجان بعد از 1828  ...................................................... 34

نتیجه گیری  .......................................................................................................... 38

اسناد .................................................................................................................... 40

نقشه ها ................................................................................................................ 45

فهرست منابع  ........................................................................................................ 47

پیشگفتار

با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و پیدایش دولتهای مستقل علاقه برای شناخت تاریخ جمهوریهای نو پا ، هم در داخل و هم در خارخ اتحاد جماهیر شوروی سابق ، بطور روزافزونی افزایش یافته است. این علاقه بطور کلّی دلایل آکادمیک و علل سیاسی – اقتصادی داشته است. در حالی که تاریخ نگاری داخل جمهوریهای نوپا خود را متمرکز به پرتوافکنی بر تحولات تاریخ ملی داشته است علایق خارجی به طورعمده و فزاینده ای دارای انگیزه های سیاسی – اقتصادی بوده است. توجه و علاقه فوق در بالاترین درجات شامل منطقۀ قفقاز نیز بوده است که در آنجا عنصر "تاریخ "فاکتور مهمی در پروسۀ ملت سازی بوده است.

منطقه قفقاز تا اواسط قرن شانزده میلادی از صحنۀ بین المللی ایزوله شده بود. این منطقه متشکّل از خلقها و گروهای اتنیکی - مذهبی گوناگونی بود ^[1]  که در کنار یکدیگر طی قرون متمادی و بطور عمده در صلح و آرامش به حیات خود ادامه می دادند. اما هنگامی که "ایوان مخوف " (تزار روسیه) شهر "آستارخان " (در شمال دریای خزر) را به تصرف در آورد این تصویر به یکباره دگرگون شد. اشغال آستارخان منجر به مخالفت و بحران بین اللملی شد که از آن به عنوان "بازی بزرگ" (Great game) نام برده می شود. بازیگران این بحران بین المللی "مسکوویتها" (Muscovits) ^[2]  و "نوقای هورد بزرگ" (Great Nogay Hord) ^[3] در شمال ، شیبانیها ^[4]  در شرق (آسیای مرکزی)  ، خانات کریمه و امپراطوری عثمانی در غرب و ایران ( امپراطوری ترکان قاجار) در جنوب بودند. بدین ترتیب قفقاز بر خلاف میل و اراده خود به درون یک کشمکش و رقابت بین المللی کشیده شده بود.

در آغاز بحران ، کشمکش اصلی بر سر شمال قفقاز بود. هیچکس مشتاق به تصرّف و الحاق سرزمینهائی که فاقد منابع و امکانات اقتصادی بود نبود. بنابر این شمال قفقاز تنها دارای اهمیت حیاتی از نظر استراتژی نظامی بود. برای مسکوویتها قفقاز قدمی بطرف "آبهای گرم"، سرزمینهای ترکیه ، ایران و واقعیت بخشیدن به یک رؤیای قدیمی در مورد هندوستان بود. بعد از قفقاز شمالی ، ترانس قفقاز (قفقاز جنوبی) ، آسیای مرکزی ، ایران و افغانستان در صف انتظار ایستاده بودند.

مسکو بازی را با تصرّف آستارخان آغاز کرد و برای الحاق سرزمین ها و مطیع کردن اهالی ساکن آن از تمامی حربه ها و متُدهای شناخته شده از قبیل: مجبور کردن اهالی به تغییر دین خود، گروگانگیری، قتل عام ، نسل کشی ، آسیمولاسیون ، حکومت نظامی ، همکاری با زبده های محلی و کوچ دادن اجباری اهالی را مورد استفاده قرارداد. در تبعیّت از این استراتژی نیز ، هم تزارهای جانشین و هم دولتهای جایگزین تزاریسم یعنی "اتحاد جماهیر شوروی"، وفاداری خود را بکرّات نشان داده اند. هم اکنون نیز هیچ دلیل و مدرک قابل استنادی که نشان دهد مسکو (روسیۀ فدراتیو) از استراتژی سنتی خود دست برداشته باشد وجود ندارد هر چند که امپراطوری ضربات و زخم های مهلکی از اضمحلال و فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی برداشته است. جنگ چچن و حضور دائمی نیروهای نظامی روسیه در بسیاری از جمهوریهای سابق شوروی مدرکی زنده در این رابطه میباشد.

ورود عنصر روسیه به قفقاز دارای پیامدهای بسیاری برای اهالی بومی منطقه نیز بوده است. یکی از این پیامدها تغییر تصویر اتنو - دموگرافیک (ترکیب جمعیتی) در مناطق گوناکون قفقاز بوده است که همواره به بحرانها و تعارضات خونین در دوره های طلاطمات سیاسی روسیه دامن زده است. علاوه بر تأثیر تعیین کنندۀ فاکتور روسیه ، ترکیب جمعیتی کنونی در منطقۀ قفقاز ، حاصل فاکتورهای دیگری نیز بوده است. جنگ ها ، انقلابات ، تحولات سیاسی و اقتصادی ، هم در روسیه و هم در کشورهای هم مرز ، در شکل دادن به این ترکیب جمعیتی دخیل بوده اند. این امر در بالاترین درجه شامل جمهوری آذربایجان ، که بیش از 180 سال تحت تسلّط روسیه بسر برده ، نیز شده است.

اهداف و سئولات 

هدف اصلی این نوشته بررسی و تحقیق در بارۀ ترکیب اتنو – دموگرافیک منطقه ترانس قفقاز (قفقاز جنوبی) می باشد. این بررسی محدود به منطقه ای در قفقاز می شود که تاریخاً بدان آذربایجان اطلاق شده و پریود 1905 – 1828 را مورد بررسی قرار می دهد. در این نوشته من به مقایسۀ گروههای اتنیک (ملی و مذهبی) بومی ، گروهای اسکان (کوچ) داده شده ، تعداد آنها و هم چنین پراکندگی جغرافیائی این گروهها به مقداری که منابع موجود اجازه می دهد خواهم پرداخت. اما در این بین بیشترین تأکید من ، همچون خط قرمزی که تمامی این نوشته را در بر خواهد گرفت ، بر بررسی نقش قدرت مرکزی (روسیه) در تغییر تصویر اتنوگرافیک منطقه در فاصله زمانی ذکر شده خواهد بود. در کنار این امر ، هم چنین ، من به بررسی مهمترین تحولات اقتصادی – اجتماعی و سیاسی منطقه برای پرتو افکندن بر دیگر جنبه های پشت پرده سیاست مهاجرت و اسکان دهی دولت مرکزی خواهم پرداخت. لازم به توضیح است که این نوشته بدنبال نتیجه گیریها و استنطاجات سیاسی با استفاده از فاکتهای تاریخی نیست. لذا با تذکّر این موضوع سئوالات مشخص من به شرح زیر خلاصه می شود:

1 – اشغال قفقاز توسط روسیه کدام نتایج مشخص در ترکیب اتنیک آذربایجان را بدنبال خود داشت ؟

2 – به چه میزان شکل گیری ترکیب اتنو- دموگرافیک آذربایجان از نیازها و منافع (اقتصادی، سیاسی و نظامی) دولت مرکزی نشئت می گرفت ؟

3 – شرایط اقتصادی و اجتماعی آذربایجان قبل و بعد از اشغال قفقاز توسط روسیه چگونه بود ؟

منابع و متُد 

منابع و ماتریال کاری که من در موضوع تحقیقی خود بکار برده ام بطور کلّی شامل کتابها ، مقالات و اسناد و مدارک تاریخی می باشد. در این نوشته تحقیقی وزن اصلی برروی پاسخگوئی به سئوالات اساسی طرح شده قرارداشته و برای روشن شدن آنها بطور عمده بر اسناد و مدارک مستند تاریخی (facts) تکیه خواهم کرد. چرا که به نظر نویسنده اسناد و مدارک مستند تاریخی منابع بسیار مطمئن تری نسبت به منابع دست دوم (همچون مقالات و کتابهای تاریخی) می باشند. این مسئله خصوصاً از این واقعیت نیز نشئت می گیرد که تاریخ نویسی در قفقاز (و در بارۀ قفقاز) تاریخاً به رنگ مذهبی ، اتنیک و ملی آغشته بوده و هست. اسناد و مدارک تاریخی (منابع دست اول و یا فاکتها) در قاعده بیشتر از کار و تلاش محققّین و عاری از باورها ، ارزشها ، نتیجه گیریها و استدلالات آنان بوده و بنابراین می توانند تصویر روشن تر و واقعی تری از پروسۀ تحولات تاریخی ارائه دهند. روشن است که به غیر از قرائت های ویژه و استدلال های محققّین (از اسناد تاریخی) می توان خود این اسناد و مدارک را نیز از زوایای گوناگون زیر سئوال کشیده و نقد کرد!

در این نوشته من محتوای اسناد اورگینال را در کنار استدلال ها و دلایل خود بکار خواهم برد. در خاتمه این نوشته نیز متن فارسی اسناد اصلی (ترجمه شده از متن انگلیسی) را ارائه خواهم داد تا خواننده خود بدون دخالت دادن بحثها و نتیجه گیریهای من امکان برداشت و درک مستقل مسئله را در مورد موضوع تحقیق بدست آورد.

اولین سندی که من در نوشته خود بکار خواهم برد مربوط به یک نامۀ گزارشی به تزار روسیه است. این نامه توسط دیپلمات و نویسنده روسی ای. اس. گریبایدوف (A. S. Gribiyedov) در سال 1828 نوشته شده است. گریبایدوف سفیر روسیه در ایران (دربار فتحعلی شاه قاجار) بین سالهای 1818 –1829 میلادی بود. وی یکی از مجریان اصلی ایدۀ اسکان ارامنه در ترانس قفقاز بود که همراه با مقامات نظامی روسیه رهبری کوچاندن و اسکان اقلیتهای مسیحی از مناطق مختلف ایران به آذربایجان روسیه (آذربایجان شمالی) را نیز عهده دار بوده است. گریبایدوف همچنین از طراحان و تنظیم کننده های اصلی متن "قرارداد ترکمن چای"بود.

سند دوم مقاله ای است که توسط نویسنده روسی ان. آی. شاورُو (N. I. Shavrov) نوشته شده است.  شاورُو یک مونارشیست (سلطنت طلب) و طرفدار سرسخت تزاریسم روسیه است که دسترسی کامل به آمار و ارقام مورد نیاز مقالۀ خود در آرشیوهای روسیۀ سال 1908 میلادی را دارد. در این سند (مقاله): "تهدیدات جدید علیه روسیه در ترانس قفقاز: در باره فروش مُغان به بیگانه ها(” New threat to Russian cause in Transcaucasia: Forthcoming sale of Mugan to aliens”  ) وی از سیاست روسیه تزاری در مورد نقل و انتقال و اسکان اقوام غیر اسلاو (مسیحی) به منطقه قفقاز جنوبی انتقاد می کند. مقاله وی با نقد سیاست حکومت روسیه خواستار آن بود که روسیه بجای اقوام مسیحی دیگر (ارامنه و ...) می باید اتباع روسی و اسلاو را به منطقه گسیل داشته و اسکان می داد. در این نوشته شاورُو صرفاً از نقطه نظر منافع روسیه به مسئلۀ اسکان گروهای مسیحی در قفقاز پرداخته است. بنابراین داده های او بسیار پر ارزش و با اهمیت است.

در کنار اسناد ذکر شدۀ بالا من همچنین در نوشتۀ خود از منابع و ماتریال ثانوی ، که توسط متخصّصین مسائل قفقاز نوشته شده ، استفاده خواهم کرد. این منابع حاوی اطلاعات ارزشمندی در مورد منطقۀ قفقاز و آذربایجان است. در این رابطه من محتوای برخی منابع ثانوی را با استناد و استفاده از اسناد ارائه شدۀ خود به زیر سئوال کشیده ، مقایسه کرده و در چهارچوب اهداف اصلی نوشته خود مورد نقد و تنقید قرار خواهم داد. متُدیکه من در این نوشته بکار می برم متُد کیفی (Qualitative) در بارۀ بررسی ترکیب اتنیک آذربایجان است.

تاریخچه

سلسله کوههای مابین دریای خزر و دریای سیاه ، که اکثراً به عنوان مرزهای جنوبی اروپا و آسیا خوانده میشود، قفقاز خوانده می شود. منطقه قفقاز از دو قسمت شمالی (قفقاز بزرگ) و جنوبی (قفقاز کوچک) تشکیل شده است. قفقاز بزرگ "قفقاز شمالی"و قفقاز کوچک "ترانس قفقاز"نامیده می شود. در دورۀ اتحاد جماهیر شوروی کلّ قفقاز از سه جمهوری مستقل و چندین جمهوری ، منطقه  و ناحیۀ خود مختار تشکیل شده بود. در حال حاضر نیز قفقاز شمالی از چندین منطقۀ خودمختار و بخش های گوناگون تشکیل یافته است که بطور رسمی جزو روسیه فدراتیو بحساب می آید. در مقابل ترانس قفقاز از سه جمهوری مستقل آذربایجان ، ارمنستان و گرجستان تشکیل شده است.

منطقۀ قفقاز از تاریخ بسیار غنی برخوردار است. اثرات حضور و اسکان انسان در قفقاز به دوران پارینه سنگی برمی گردد و بعد از آن تعداد زیادی از دولتها و گروهای اتنیک مُهر فرهنگی و قومی خود را بر این منطقۀ استراتژیک زده اند. اولین دولت بزرگ تأسیس یافته در آذربایجان حکومت پادشاهی "ماننا"در 900 سال قبل از میلاد مسیح بود. سلسلۀ پادشاهی "اورآرتو "در سالهای 800 قبل از میلاد و حکومت پادشاهی "آلبانیا "، که جوهر و هستۀ اصلی دولت کنونی آذربایجان را تشکیل می دهد ، در سالهای 400 قبل از میلاد به ظهور رسیدند. ^[5]  سرزمین آذربایجان در این دوران شاهد مهاجرت گروه های اتنیک بسیاری همچون هونها ، ساویرها ، خزرها ، بلغارها ، اونوقورها و ... از طریق گذرگاه دربند (دار بئت) بود که برخی در منطقه اسکان یاقته و با اهالی محلی آمیخه شدند و برخی دیگر در اثر مقاومتهای متعدّد مجبور به ترک منطقه شده اند.  در صده های اول میلادی ، که قفقاز صحنۀ جنگ و کشمکش ما بین امپراطوری روم  و فدراسیون ترکهای شمال قفقاز بود ، مسیحیّت در قفقاز گسترش می یابد (حدود 400 میلادی).  لیکن با تصرّفات اعراب طی قرن 7 میلادی موقعیّت اسلام تحکیم می گردد. این طی صده های 7 – 8 میلادی است که اکثریت آذربایجانیهای منطقۀ نیز بتدریج به دین اسلام می گروند.

طی قرون ما بین 9 - 10 میلادی ، حکومتهای محلی و مستقل آذربایجانی "شیروانشاهان"، شروع به قدرت یابی در منطقه می کنند. ^[6]طی قرن 11 میلادی هر چند قسمتهای عمدۀ آذربایجان جزوی از امپراطوری ترکان سلجوقی بود لیکن حکومت پادشاهی شیروانشاهان همچنان استقلال سیاسی خود حفظ کرده بود. ^[7]در قرن 13 میلادی آذربایجان جزوی از امپراطوری ایلخانیان به پایتختی تبریز و مراغه بود. در دورۀ ایلخانیان اقتصاد منطقه شکوفا شده و با پیشرفت علم و تجارت چهرۀ  شهرها با ایجاد پل ها ، کاروانسراها، مساجد، مدرسه ها و خانقاها متحوّل می شود. طی قرن 14 میلادی آذربایجان شاهد ظهور حکومتهای آق قویونلو و قره قویونلو ها بود. پادشاه آق قویونلوها "اوزون حسن" (1453 - 1478) نه تنها بانی ایجاد روابط دیپلوماتیک با کشورهای اروپائی همچون واتیکان، اطریش، مجارستان، لهستان، فرانسه، انگلیس، اسپانیا و پرتغال بود بلکه برای نخستین بار منطقه را بصورت جدّی وارد معادلات بین المللی می کند.

از اوایل قرن 15 تا اوایل دومین دهۀ قرن 17 میلادی (1722) آذربایجان خواستگاه و مهد سلسلۀ آذربایجانی "صفویان"بود که بیش از دو قرن بر تمامی فلات ایران و منطقه قفقاز حکومت می راند. صفویان با شکست دادن آق قویونلوها بر استقلال شیروانشاهان آذربایجان نیز پایان داده و تمامی آذربایجان را ضمیمۀ امپراطوری خود می کنند. تحت حکومت صفویان آذربایجان به وحدت جغرافیائی خود نائل آمده و ایران نیز به وحدت سیاسی دست می یابد و بنوعی شبیه به یک دولت ملی (متمرکز) ، بیشتر در مفهوم اروپائی آن، می شود. این در دوران حکومت صفویان است که فرهنگ و زبان ترکی آذربایجانی ، بعنوان زبان رسمی دولتی و درباری ، موقعیت ویژه و ممتازی در سرتاسر فلات ایران و قفقاز پیدا می کند. ظهور حکومت صفویان باعث تحکیم بندهای آذربایجان با ایران بلحاض تعلقات مذهبی (شیعه) و فاصله گیری از سایر ترکان ، خصوصاً ترکان عثمانی (سنّی) ، بلحاظ اتنیک شد.

با انقراض صفویان "نادر شاه افشار" (1736 – 1747) در صدد برپائی شکوفائی دوران صفوی و وحدت اراضی آن برمی آید. اما هنگامی که  نادر شاه در یک کودتای درباری کشته می شود، امپراطوری ترکان دستخوش هرج و مرج سیاسی شده و کنترل بر حدود ارضی آن کاهش می یابد. طی این سالها است که حکومتهای محلی آذربایجانی ، موسوم به "خانات "، در سرتاسر آذربایجان شکل می گیرند. این خانات از "دربند " (دار بئت) در آذربایجان شمالی (روسیه کنونی) شروع و تا "ارومیه "در آذربایجان جنوبی (ایران) امتداد و گسترش داشت. ^[8] در اوایل قرن 18 میلادی آذربایجان متشکّل از واحدهای سیاسی مستقل و نیمه مستقل بود و طی همین دوره بود که روسیه گسترش مرزهای خود به طرف جنوت قفقاز را آغاز می کند. علاقه روسیه به قفقاز از نیمه اول قرن 17 میلادی با نقشه های "پتر کبیر"برای دستیابی به "آبهای گرم "در "خلیج فارس "آغاز شده بود. ^[9]   در سال 1801 "آلکساندر اول "با فتح گرجستان قسمتهایی از آذربایجان نیمه مستقل را متصرّف می شود. در سال 1804 شهر باستانی "گنجه " (که بعدها الیزابت پل نام گرفت) به اشغال روسیه در می آید. تصرّفات و پیشروی روسیه در قفقاز منجر به یک جنگ ده ساله با ایران می شود که قرنها بخشهایی از این منطقه را تحت کنترل خود گرفته بود. جنگهای ده سالۀ ایران و روسیه با قرارداد گلستان در سال 1813 به پایان می رسد. با این قرارداد خانات باکو ، قره باغ ، شکی ، شیروان ، قوبا ، و دربند یعنی قسمت اعظم آذربایجان شمالی ضمیمۀ خاک روسیه می شود. دوران دوم جنگهای ایران و روسیه (1826-1828) منجر به انعقاد "قرارداد  ترکمن چای "در سال 1828 میشود. در این زمان قوای روسیه به مرکز آذربایجان جنوبی ، "تبریز"، رسیده و پایتخت ایران را مورد تهدید قرار داده بود. طبق "قرارداد ترکمن چای"خانات نخجیوان ، منطقۀ اوردوباد و خانات ایراوان ، یعنی تمامی آذربایجان شمالی ، تحت تسلّط روسیه قرار می گیرد. در عمل "قرارداد ترکمن چای "آذربایجان را به دو قسمت شمال و جنوب تقسیم نمود.  قسمت شمال (در قفقاز) به روسیه الحاق شده و قسمت جنوب همچنان تحت تسلط ایران باقی می ماند. ^[10]

شرایط اجتماعی – اقتصادی آذربایجان قبل از 1828

در آغاز قرن 18 میلادی ، قبل از اینکه روسیه قفقاز را اشغال کند ، آذربایجان متشکّل از دولتهای کوچک مستقل و نیمه مستقل محلی (خانات) بود. ^[11]  خانات مجموعۀ (اجتماعی – اقتصادی) از حکومتهای فئودالی آذربایجانی ^[12]و مینیاتوری از دولتهای پادشاهی ترکان ایران بود ^[13]  که بنوبه خود به "ماهال "ها منقسم می شدند . تمامی این واحدهای سیاسی توسط مسلمانان محلی (آذربایجانیها) اداره می شدند. اکثریت خانات (و نه تمامی آنها) تحت نفوذ و یا تسلط امپراطوری ترکان قاجار در ایران و یا امپراطوری ترکان عثمانی بودند که به قدرت مرکزی "خراج "می پرداختند. ^[14]  در کنار خانات واحدهای سیاسی کوچکتری به نام "سلطانات "وجود داشتند که وابسته به خانات بودند.

اسلام طی قرون متمادی نقش دین مسلط در منطقه را داشته و هویت عمومی مردم متشکّل از امتزاجی از فرهنگ ما قبل اسلامی ، قومیت و مذهب بود. زبان مسلّط منطقه ترکی آذربایجانی یعنی لهجه ای از زبان ترکی بود که طی قرون متمادی تکوین یافته بود.

هنگامی که روسیه منطقه را اشغال کرد آذربایجان حدود 500.000 نفر جمعیت داشت. ^[15]  مسلمانان (و در وحلۀ اول آذربایجانیها بعنوان بزرگترین گروه ملی منطقه) اکثریت مطلق جمعیت منطقه را تشکیل می دادند. اقلیتهای مسلمان در آذربایجان شامل لزگیها در شمال ، تالشها در کنارهای بحر خزر و "تره کمنها"  و همچنین عشایر کُرد بودند. به غیر از مسلمانان اقلیتهای کوچک مسیحی مانند آلبانیائیها ^[16]، گرجیها ، ارامنه و همچنین یهودیها نیز در آذربایجان زندگی می کردند. اکثریت مسیحیان گرجی بصورت عمده در شمال غرب ترانس قفقاز و بیشتر در سرزمینهای سنتی خود متمرکز بوده و قبل از الحاق منطقه به روسیه (همچون خانات) دارای حکومت محلی بودند. در مقابل یهودیها و ارامنه در درون مناطق مسلمان نشین و بمانند کلونیهای بسیار کوچک و پراکنده به حیات خود ادامه می دادند. اقلیت ارامنه بیشتر در مناطق غربی آذربایجان (ایراوان و نخجیوان) پراکنده بودند. ^[17]  نه ارامنه و نه یهودیها در هیچیک از مناطق و یا بخشهای مذکور دارای اکثریت جمعیتی نبودند.

زبده های آذربایجانی متشکل از مقامات بلند پایۀ بروکراسی ، فرماندهان نظامی ، رهبران مذهبی و طبقۀ تجّار بود. اشراف آذربایجانی نیز متشکل از "خانها "، "آقا لار "و "بی لر "بودند که دارای بندهای نزدیک با مقامات دولتی و لشکری بودند. طبقۀ دهقانان جمعیّت اصلی را تشکیل داده و همچون جمعیت شهری عمدتاً متشکّل از ترکان آذربایجانی بودند. ظهور شهرها در آذربایجان دارای ریشه های قدیمی بوده و مهمترین و بزرگترین شهر، شهر باستانی گنجه بود. ^[18]  به غیر از جمعیت شهری و دهقانان در روستاها گروه هائی از ایل ها و عشایر نیز در سرتاسر منطقه پراکنده بودند. این گروه های جمعیتی بطور عمده متشکّل از قبایل و عشایر کُرد و ترک زبانان تره کمن و برخی مسیحیان از جمله ارامنه بودند. تقریباً تمامی کُردها بصورت عشیره ای زندگی می کردند در حالی که سهم ارامنه در زندگی عشایری و ایلی کمتر بود. ^[19]  قسمت اعظم ارامنه ، متشکل از دهقانان و دستفروشها بودند. ^[20]

زمین متعلق به دولت بود و دهقانان بر آب و زمینی که می کاشتند مالیات می پرداختند. تولیدات اصلی آذربایجان متشکل از محصولات کشاورزی و مواد معدنی بود.  پنبه ، پوست ، پشم ، میوه های خشک شده ، نمک ، ماهی ، روغن و نفت بیشتر محصولات صادراتی آذربایجان را تشکیل می دادند. اما مهمترین کالای داد وستد نفت بود. ^[21]  صادرات تولیدات صنایع دستی در درجۀ اول متشکل از فرش و گلیم بود. که در کارخانه های کوچک در شهرها و یا در روستاها توسط دهقانان و عشایر بافته می شد. عشایر با تولیدات خود از قبیل گوشت و لبنیات احتیاجات شهرها را فراهم می کردند. ^[22]

در کنار کشاورزی ، تجارت بخش مهمی از حیات اقتصادی را تشکیل می داد. تماس با روسیه ، ایران (آذربایجان جنوبی) ، آسیای مرکزی و امپراطوری عثمانی و از آن طریق اروپا بصورت سنتی تجارت فعّال و سود آوری را دامن زده و باعث ظهور طبقۀ تجّار بسیار قوی شده بود. تجارت بصورت سنتی در شهرهای آذربایجان متمرکز بود. در میان کالاهای وارداتی ادویه جات و سنگهای قیمتی از هندوستان ، جایگاه ویژه ای داشت که به روسیه و عثمانی صادر می شد. ^[23]  واردات از روسیه بیشتر شامل شیشه ، آینه ، کاغذ ، ساعت و اشیائ لوکس می شد. از تمامی کالاهای وارداتی و صادراتی نسبت به ارزش آنها مالیات گمرکی دریافت می شد . ^[24]

هرچند شرایط زندگی و میزان رفاه عمومی در تمامی نقاط آذربایجان یکسان نبود اما تلاشهای زیادی برای بهبود آن خصوصاً با نزدیکی خطر روسیه از طرف حکومتهای محلی و مرکزی صورت می گرفت. این مسئله در مناطق نزدیک به جبهه های جنگ از جمله خانات غرب آذربایجان (ایراوان) بیشتر بود. مثلاً هنگامی که "حسین قلی خان قاجار" ((1740-1830 در سال 1807 از طرف فتحعلیشاه قاجار به فرمانداری منطقه انتخاب گردید اصلاحات مهم اجتماعی و اقتصادی در منطقه آغاز شد. او همراه با رهبر نظامی و افسانه ای و فرمانده کلّ قوا "عباس میرزا" (1797-1833)، ولیعهد و پسر شاه و قهرمان ملی در جنگ با روسها ، وظیفه داشت تا دستگاه اداری را بازسازی و مقاومت علیه روسیه را مؤثرتر و کاراتر سازد. ^[25] تحت رهبری آنها و همکاری اهالی محلی موفقیتهای مهمّی، نه تنها بر علیه تجاوز روسها، بلکه در ارتقاع سطح زندگی مردم بدست آمد. ایجاد راههای امن ، کاروانسراها ، کارکنان گمرکات با یونیفرم و تشویق تجارت از جمله اصلاحات آنان بود. افزایش میزان محصولات کشاورزی، تولیدات حیوانی و تعداد افراد مرفّه منعکس شده در منابع و اسناد روسی نشان می دهد که اهالی منطقه در امنیت و رفاه نسبی زندگی می کردند. تعداد دهقانان بی زمین کمتر بوده و مدرکی که نشان از نارضایتی اجتماعی باشد ، حداقل در دوران آخر حکومت سلسلۀ قاجار ، در اسناد دیده نمی شود. ^[26]

اقلیتهای قومی و مذهبی خصوصاً مسیحیان نیز از آزادی نسبتاً گسترده ای بر خوردار بودند. ^[27]  اقلیتهای مسیحی در آذربایجان معمولاً در محله های مخصوص خود در شهرها و دهات زندگی می کردند اما تماس و روابط فرهنگی و اجتماعی – اقتصادی نیز با مسلمانان داشتند. در هیچیک از اسناد و مدارک موجود ، قبل از تصرّف منطقه توسط روسیه ، رویاروئی ، اختلاف و یا درگیریهای جدّی وگسترده ما بین مسلمانان و مسیحیان  گزارش نشده است . مسیحیان و مسلمانان قرنها در کنار یکدیگر در صلح و احترام متقابل زندگی می کردند. ^[28]  برای مثال محققین ارمنی مثل "ان. جی. قاروسیان "و "جی. ای. بورنوآتیان "می نویسند که اقلیتهای قومی و مذهبی ، خصوصاً مسیحیان ارمنی ، در امنیت زندگی کرده و از آزادی اجتماعی - اقتصادی و مذهبی برخودار بودند. مقامات دولتی حتیّ در برخی نقاط آذربایجان در بنا کردن اماکن مذهبی و کلیسا برای مسیحیان فعّال بوده اند. ^[29]

ترکیب اتنو – دموگرافیک آذربایجان قبل و بعد از اشغال قفقاز

هنگامی که روسیه خانات آذربایجان را به خاک خود ضمیمه کرد در وحلۀ اول ترکیب اتنو – دموگرافیک و بعدها تصویر روابط اجتماعی – اقتصادی منطقه بکلّی دگرگون شد. همزیستی مسالمت آمیز، زندگی توأم با احترام متقابل و صلح و آرامش نسبی که مشخصۀ روابط گروهای اتنیک و مذهبی منطقۀ بود در اثر دگرگونیهایی که ورود عنصر روسیه به منطقه پدید آورده بود جای خود را به تخریب این روابط بخشید. پیامدهای این دگرگونیها تأثیرات خود را بر روی تمامی گروهای اتنیک و مذهبی در تمامی نقاط قفقاز بخشید.

همانگونه که شماری از مورخین اشاره کرده اند ، استعمار روسیه مشکل چندانی در مجبور کردن اهالی مستعمرات خود برای تبعیت از قدرت مرکزی نداشته است. چرا که بعد از هر تصرّف اتباع روسیه (و در وحلۀ اول اسلاوها) مجبور به مهاجرت و اسکان در اراضی تازه اشغال شده می شدند. با توسّل به این اسکان یافته ها بود که روسیه می توانست قدرت در مستعمرات خود را حفظ و تحکیم بخشد. ^[30]  بدین جهت نیز بود که نویسندۀ روسی "سرگئی کلینکا " (Sergej Glinka) در سال 1831 در مورد امنیت مرزهای روسیه در قفقاز تأکید میکرد که :

 "افزایش اسکان گروههای مسیحی در مرزهای روسیه (آذربایجان) میتواند دژ مستحکمی بر علیه عملیات دشمنانه اهالی هم مرز خصوصاً ترکها (عثمانی)، ایرانیها(آذربایجانیها) و اهالی مناطق کوهستانی ایجاد کند.^[31]

اما بر خلاف سیاست معمول مستعمراتی در آسیای مرکزی و شمال قفقاز روسیه در آذربایجان مستعمره گری خود را نه با اسکان دادن اسلاوها بلکه با کوچ دادن و اسکان مسیحیان غیر اسلاو شروع کرد. ^[32]هرچند روسیه قبل از انعقاد قرارداد گلستان تلاشهایی را برای اسکان اتباع مسیحی خود در خانات قفقاز جنوبی کرده بود و بدین منظور گروههایی از ارامنه و آسوریها را بعد از فتح خانات قره باغ و گنجه (1804- 1805) به آذربایجان گسیل داشته بود لیکن این اسکانها بر خلاف مناطق شمال قفقاز از ابعاد چندان جدّی برخوردار نبود. ^[33]  تعداد مهاجرین این دوره که بیشتر در مناطق قره باغ و گنجه اسکان داده شدند دقیقاً مشخص نیست. ^[34]

دومین گروه قومی که تا پریود انعقاد قرارداد ترکمن چای در آذربایجان اسکان داده شدند "آلمانیهای وئرتئمبرگ " (Wurtemberg) در سال 1819 بود. تعداد این آلمانیها حدود 500 خانوار بود که در مناطق "تفلیس "و "گنجه " (Elizavetpol) ، که شامل قره باغ نیز می شد ، اسکان داده شدند. ^[35]  مابین سالهای 1825- 1826 و طی جنگهای ایران و روس حدود 18.000 خانوار ارمنی در منطقۀ قره باغ و نواحی کوهستانی آن (داغلیق قراباغ) اسکان یافتند. ^[36]لیکن موج اصلی اسکانها بعد از انعقاد "قرارداد  ترکمن چای "و در سال 1828 بطور جدّی آغاز و مرحله به مرحله افزایش یافت. مراحل رشد این اسکانها را می توان با توجه به پریود زمانی و تعداد گروههای مهاجر به سه دورۀ متفاوت از سال 1828 تا 1905 تقسیم کرد.

1 : اولین موج اصلی اسکانها در آذربایجان در سال 1828 یعنی سالی که "قرارداد  ترکمن چای "منعقد شد بوقوع پیوست. لیکن آمادگی برای انتقال مسیحیان ایران به آذربایجان شمالی قبل از پایان جنگ ایران - روس و از سال 1827 شروع شده بود. بدین منظور نیز کنت پاسکوویچ - ایراوانسکی فرمانده کلّ نیروهای روسیه در قفقاز کلنل لازارف (Egizar Lasaryan)^[37]را به دلیل منشاء ارمنی و پرستیژ وی در میان ارامنه انتخاب کرده و به مأموریت گماشته بود. مسئلۀ انتقال مسیحیان ایران به مناطق تازه اشغال شده روسیه همچنین توسط گریبایدف ، سفیر روسیه در ایران، به اطلاع مقامات ایران نیز رسانده شده بود. ^[38]لیکن چهار چوب اساسی انتقال ارامنه به خانات آذربایجان شمالی با انعقاد عهد نامۀ ترکمن چای رسمیت پیدا کرد و یکی از بندهای "قرارداد  ترکمن چای"مشخصاً شامل مسیحیان ساکن ایران می شد. طبق فصل 15 این قرارداد دولت ایران می بایست از مجازات و تنبیه گروهای قومی و اتباع خود که در اشغال اراضی ایران با قوای دشمن (روسیه) همکاری کرده بودند انصراف کرده و اجازۀ مهاجرت آنها به روسیه را صادر می نمود. ^[39]  در واقع همین مادۀ عهدنامۀ فوق بود که پایه های حقوقی انتقال مسیحیان ایران به خانات قفقاز را فراهم آورد. قوای روسیه در آن ایّام آذربایجان ایران را در اشغال خود داشته و پایتخت کشور را مورد تهدید قرار داده بود. ^[40]

علاوه بر برنامه های دراز مدت روسیه در رابطه با اسکان مسیحیان در خانات قفقاز تلاشهای صدر کلیسای ارامنه ، نرسس (Nerses Ashtaraketsi) ، که مقرّ خود را در سن پترزبورک داشت نیز قابل ذکر است. او با فرستادن هیئتی به نزد پاسکوویچ از وی درخواست کرده بود  که به اسکان ارامنه در خانات قفقاز توجه و روی خوش نشان دهد. پاسکوویچ نیز با آگاهی از اینکه در خانات اورمیّه و خانات خوی 15.000 ارمنی، آسوری و یونانی زندگی می کنند در صدد انتقال آنها به مناطق مرزی روسیه بود. در همین رابطه سرهنک لازارف در گزارشات خود به پاسکوویچ مکرراً متذکّر می شد که:

"ارامنۀ ایران هر چه از دستشان بر می آمد برای روسیه در جنگ با ایران کرده اند و اکنون نوبت روسیه است که آنها را در خاک خود اسکان داده  و از آنها قدردانی کند."^[41] 

او همچنین از پاسکوویچ تقاضای بدست گرفتن رهبری مهاجرت ارامنه به قفقاز را طلب می کرد که این درخواست او مورد قبول واقع شده و تعدای از پرسنل ارمنی ارتش روسیه در اختیار وی گذاشته شد. کلنل لازارف در آخرین نامۀ خود به پاسکوویچ در سال 1829 تاریخ  شروع انتقال مسیحیان ایران به آذربایجان شمالی را 26 فوریۀ 1828 اعلام کرد. مهاجرین مسیحی بطور عمده متشکل از ارامنه و در مقیاس کمتری آسوریها از ایران بودند. ^[42]برای تسهیل و تشویق مسیحیان به مهاجرت از ایران (و بعدها از امپراطوری عثمانی) به قفقاز جنوبی مقامات نظامی روسیه از مشوّق های اقتصادی گوناگونی استفاده می کردند. برای مثال آنها در میان مسیحیان ایران اقدام به پخش ارزاق عمومی و پول نقد کردند. ^[43]  در کنار کمکهای اقتصادی قولهای سیاسی نیز در بارۀ ایجاد یک منطقۀ ویژۀ ارمنی در مناطق مسلمان نشین قفقاز به رهبران مذهبی و کلیسای ارمنی (نرسس) داده شد. ^[44]  لیکن پیاده کردن طرح مهاجرت مسیحیان ایران تنها از طریق تشویق صلح آمیز آنها به مهاجرت همراه نبود بلکه در مواردی از نیروی زور نیز برای مجبور کردن اهالی مسیحی به مهاجرت استفاده می شد. ^[45]

انعقاد "قرارداد  ترکمن چای "و سپس "قرارداد ادرینه "( آدریان پُل) ^[46]در سال 1829 (مابین روسیه و دولت عثمانی) و هم چنین ابتکارهای سیاسی – اقتصادی دولت روسیه در عمل منجر به کوچ و مهاجرت تعداد کثیری از ارامنۀ ایران و عثمانی (و در ابعاد کمتری آسوریها) به قفقاز گردید. ما بین سالهای 1828 و 1830 مقامات نظامی روسیه بیش از 40.000 ارمنی از ایران و 84.600 ارمنی از امپراطوری عثمانی را در آذربایجان شمالی اسکان دادند. ^[47] تمرکز مهاجرین در ایالتهای گنجه و ایراوان بود. ^[48]  اما تعدادی از مهاجرین ارمنی همچنین در مناطق کوهستانی ایالت گنجه (که هم اکنون به عنوان "داغلیق قراباغ "و یا قره باغ کوهستانی شناخته میشود) ^[49]و اطراف دریاچۀ "گویچه " (اکنون دریاچۀ "سوان") و مناطق "نوُوبایزید" (ینی بایزید) اسکان داده شدند. ^[50]  تعداد کلّ مسیحیان در مناطق فوق و همچنین بخشهای تفلیس ، بورچالی ، آخالتیسخ (Akhaltsikh) و آخالکالاخ (Akhalkalakh) (در گرجستان کنونی) به اندازه ای کم و بی اهمیت بوده است که حتی در اسناد از آنها یاد نمی شود. ^[51]

از دیگر کمکها و ابتکارات اقتصادی مقامات نظامی روسیه برای جلب و گره زدن مهاجرین به منطقۀ جنوب قفقاز تقسیم اراضی کشاورزی مابین مهاجرین بود. ^[52]  برای مثال مورخ ارمنی "پاسدر ماجیان " (H. Pasder Majyan)  می نویسد:

"مقامات روسی زمینهای کشاورزی (در قفقار) را در بین ارامنۀ مهاجر تقسیم کرده ، به آنان در تأمین وسایل کشاورزی کمک و به مدت پنچ سال آنها را از پرداخت مالیات معاف کردند."^[53]

در همین رابطه ژنرال پاسکوویچ نیز در دستورات خود به کمیتۀ مهاجرتی ایراوان متذکّر شده بود که:

"مهاجرینی که جزو تجّار و کسبه هستند باید در شهرها و آنانی که دهقان هستند باید در دهات و قصبه ها اسکان یابند. دهقانان میبایستی با اختصاص اراضی کافی تأمین شده و از پرداخت مالیات بمدت 6 سال و نیز از پرداخت مخارج (duties)زمین بمدت 3 سال معاف شوند."^[54]

زمینهای بزرگ و حاصلخیز کشاورزی که مابین مهاجرین تقسیم می شد بطور عمده مجانی بود. ^[55]تقسیم اراضی کشاورزی ما بین مهاجرین معمولاً از طریق مصادره زمینهای مسلمانان و با توسل به خشونت همراه بود. قیمت زمینهایی که به اجبار خریداری می شدند بسته به نظرات شخصی مقامات روس و بصورت دلبخواهی تعیین شده و اغلب به پائین ترین قیمت بسنده می شد. ^[56]  اراضی مصادره شده در منابع و اسناد روسی تحت نام "زمینهای دولتی "ثبت می شد در حالی که اراضی که با توسل به زور خریداری میشد تحت نام "زمینهای مسلمانان "به ثبت می رسید. ^[57]  تا اوایل قرن 19 در مجموع بیش از 540.000 آرسه (هر آرسه برابر با 4.047 مترمربع) به ارزش دو میلیون روبل از زمینهای مسلمانان در میان مسیحیان مهاجر ، و بطور عمده ما بین ارامنه ، تقسیم شد. ^[58]

سیل مسیحیان مهاجر بعد از مدتی به اندازه ای افزایش یافت که تزار روسیه نیکولای اول (1855 - 1825) در 21 مارس 1828 فرمانی (ukase) مبنی بر ایجاد یک منطقۀ (Oblast) ارمنی در خانات آذربایجانی ایراوان و نخجیوان را ، که تمرکز مهاجرین در آنها بیشتر شده بود ، صادر کرد. ^[59] در فرمان  تزار روسیه ، که در طی همان روز از سنای روسیه نیز گذشت ، اینگونه گفته می شد:

"متعاقب قرارداد با پرشیا (ایران)، که در 10 فوریۀ 1828 امضاء شد، فرمان می دهیم که خانات ایراوان و خانات نخجیوان، که هر دو به روسیه ضمیمه شده اند، از این پس منطقۀ (Oblast)  ارمنی خوانده شود."^[60]

بدین ترتیب مقامات نظامی روسیه وعده های سیاسی خود به مبنی بر ایجاد یک منطقۀ ارمنی نشین در قفقاز را جامۀ عمل پوشاندند.

به غیر از مسیحیان ایران و عثمانی مسیحیان دیگری نیز که عمدتاً متشکل از مهاجرین اسلاو می شدند هم زمان به منطقه گسیل داده می شدند. این مهاجرین در وحلۀ اول شامل لهستانیها ، چکها ، لیتوانیها ، مولداوها ، یونانیها و استونی ها و همچنین یهودیان می شدند. ^[61]بدین ترتیب مجموع کلّ مهاجرین در ترانس قفقاز ما بین سالهای 1828 تا 1830 بر طبق اسناد روسی (داده های شاورُو) به 200.000 بالغ شده بود. ^[62]از این تعداد 124.600 نفر مهاجرین "رسمی"بوده و توسط مقامات نظامی روسیه ثبت نام شده بودند. لیکن در کنار آنها مهاجرین "غیر رسمی "نیز بودند که در منابع آماری روسها ثبت نشده بودند. ^[63] تعداد این مهاجرین، طبق همان اسناد ، به رقمی حدود 75.400 نفر بالغ می شده است. ^[64]

اینکه سهم هر یک از گروهای قومی مهاجر در داده های ذکر شده به چه مقداری بوده است در منابع و اسناد دقیقاً روشن نیست. اما آنچه منابع بدان تأکید داشته و ما امروز به اطمینان بدان آگاهی داریم دال بر متشکّل شدن اکثریت مطلق مهاجرین از ارامنۀ ایران و عثمانی است. کوچ های اجباری و سپس مهاجرین و بعد از آن پناهنده هایی که وارد قفقاز می شدند بطور عمده در روستاهای (و به مقدار کمی در شهرهای) از پیش تعیین شده اسکان داده می شدند. گروههای فوق در مناطق مختلف به تشکیل محلات و کولونیهای (قصبه و دهات) مخصوص به خود جدا از اهالی بومی دست می زدند چرا که مقامات نظامی روسیه تلاش فراوان بکار می بردند تا از تماس مهاجرین مسیحی با اهالی بومی مسلمان جلوگیری کنند. در این رابطه ژنرال پاسکویج در دستورات 12 ماده ای خود به کمیتۀ مهاجرتی که در ایراوان تشکیل یافته بود دستور داده بود که از آمیزش قصبه ها و آبادیهای مهاجرین مسیحی با مسلمانان اکیداً خوداری شود. ژنرال پاسکوویچ تأکید می کرد که:

"تمام مسیحیان فقط باید در همسایه گی هم مذهبان خود اسکان یافته و اگر مسلمانان بومی در محل باشند باید به مناطق دیگرانتقال یابند ."^[65]

اسکان گروهای مسیحی در آذربایجان به موازات و هم زمان با راندن و اخراج (Deportation) گروهای بزرگی از اهالی بومی به کشورهای همسایه همراه بود. مثلاً فقط در سال 1828 حدود 37.000 نفر از زبده های اداری ، تجّار و عشایر مسلمان توسط مقامات نظامی روسیه از آذربایجان اخراج و رانده شدند. ^[66]اخراج دسته جمعی عشایر منطقه در وحلۀ اول به کم شدن عرضۀ کالاهایی چون گوشت ، پشم و فراوردهای لبنیاتی دامن زد وحوزه های اقتصادی وابسته (خرید، فروش، توزیع) را نیز تحت تأثیر قرار داد. در این میان کمبود گوشت که یکی از اساسی ترین کالاهای ارتزاق اهالی منطقه بود به طرز چشم گیری محسوس بود. ^[67]

تحت حکومت روسیه کلّ جمعیت عشیره ای کُرد در خانات ایراوان و نخجیوان ^[68]از 42.375 نفر در سال 1826 به 850 خانوار (حدود 5.000 نفر) در سال 1836 تقلیل یافت. ^[69]عشایر کُرد (همچون صدها هزار از مسلمانان شمال قفقاز) بطور عمده راهی امپراطوری عثمانی (ترکیه) و یا ایران می شدند. سیاست پناهنده پذیری سلطان عثمانی ، و مقام وی به عنوان خلیفۀ مسلمین ، امپراطوری عثمانی را به بندر امنی برای تمامی مسلمین جهان تبدیل کرده بود.^[70]

محققّ ارمنی بورنوآتیان (George. A. Bournotian) می نویسد که در سال 1826 ، قبل از اینکه روسیه قفقاز را ضمیمۀ خاک خود کند ، درصد ارامنۀ غرب آذربایجان (که وی از آن به عنوان شرق ارمنستان نام می برد) حدوداً 20% کلّ جمعیت منطقه بوده است در حالی که درصد جمعیت مسلمانان به 80% بالغ می شده است. ^[71]او ادامه می دهد که: "در هیچ منطقه ای ارامنه اکثریت جمعیتی را تشکیل نمی دادند ". ^[72] بورنوآتیان همچنین می نویسد که خانات ایراوان ، نخجیوان  و منطقۀ اوردوباد (در جنوب غربی آذربایجان) در کلّ حدود 25.151 نفر جمعیت ارمنی در سال 1826 داشته است ولی تعداد مسلمانان آن خانات به 117.849 نفر می رسید. ^[73] اما در سال 1832 و بعد از ضمیمه شدن این مناطق به روسیه تعداد کلّ مسلمانان در همان خانات از 117.849 نفر به 82.073 تقلیل و در مقابل تعداد ارامنه از 25.151 نفر به 82.377 نفر افزایش یافته بود. ^[74] این داده ها در عمل نشاندهندۀ این واقعیت بود که تصرّف قفقاز توسط روسیه تغییر ترکیب اتنو دموگرافیک در بخش مهمّی از مناطق آذربایجان را هدف قرار داده بود.

در اثر تحقیقی جرج. ای. بورنوآتیان (” The ethnic composition and the socio – economic condition in eastern Armenia in the first half of the nineteenth century”) نکات قابل توجهی وجود دارد که لازم می بینم در اینجا به مواردی از آنها بپردازم.

یک نقطۀ قابل توجه در این اثر مربوط به چگونگی ارائه آمار و ارقام و محتوای اسناد و مدارک است. مهمترین منبع باقیمانده روسی (Kameral´noe Opisanie) ^[75] (که بورنوآتیان نیز از آن استفاده می کند) در اصل در مورد دو گروه مذهبی مسیحیو مسلمانبعد از ضمیمۀ آذربایجان به روسیهاطلاعاتی را بدست می دهد و نه در مورد ترکیب گروههای اتنیک و یا قومی منطقه! وی در صفحۀ 70 اثر خود نیز به صراحت می نویسد که: "آمار و اطلاعات ایوان شوپن تنها شامل اهالی مسلمان و مسیحی بوده و تعلقات اتنیک در آن درج نشده است". اما بورنوآتیان در اثر تحقیقی خود جای ترم "مسیحی"را با ترم "ارامنه"عوض می کند. توضیحی که چرا وی جای کلمه ها را عوض کرده است نمی توان در متن نوشتۀ وی یافت. ولی جواب را می توان در یک زیر نویس پیدا نمود که می نویسد:

"از آنجا که ارامنه تقریباً تنها گروه مسیحی در منطقه بودند ، ترم ارامنه و مسیحیها بجای یکدیگر بکار گرفته خواهد شد. گرجیها ، یهودیها ، چرکسها ، مقدار کمی روس  و گروهای کوچکی از  قفقازیهای دیگر در این سرزمینها زندگی می کردند اما تعداد آنها دارای هیچگونه ارزش آماری نبود (کمتر از یک درصد)" !^[76]

این پیش فرض بی مفهوم ، نارسا و انحرافی است. اینکه آمار و ارقام در مورد ترکیب گروهای اتنیک وجود ندارد نباید محققّ را بطور اتوماتیک به این نتیجه گیری برساند که یک گروه اتنیک تنها گروه مسیحی منطقه بوده است. از آن گذشته بورنوآتیان ادعا می کند که تعداد این گروهای اتنیک روی هم رفته "کمتر از یک درصد"بوده است! اما سئوال اینجاست که اگر آمار و ارقام در مورد گروهای اتنیک منطقه وجود ندارد (که وی نیز بدان اشاره میکند) چگونه او توانسته است تعداد این گروهها را روی هم رفته مشخص و آنها را "کمتر از یک درصد "از کلّ جمعیت منطقه (و یا جمعیت مسیحی) بحساب آورد؟ هدف اصلی بورنوآتیان در واقع پرتو افکندن بر ترکیب اتنیک خانات ایراوان و نخجیوان در غرب آذربایجان در دورۀ قبل و بعد از تصرّف روسیه است. لیکن پیش فرضهای او دستیانی بی طرفانه به این هدف اساسی را مخدوش کرده است. چرا که همانگونه که می دانیم کلمۀ "مسیحی"یک ترم جمعی (Collective) برای توضیح هویت مذهبی است که شامل تمامی گروههای اتنیک مسیحی (از جمله ارامنه) می باشد در حالی که  ترم "ارامنه "فقط اشاره به یک گروه مشخص قومی را دارد که حتّی شامل مسلمانان ارمنی نیز می شود. برای ردّ پیش فرضیه های بورنوآتیان در استخراج حقایق تاریخی از منابع تاریخی (محاسبات ایوان شوپن) اشاره ای کوتاه به چند مورد لازم است.

در وحلۀ اولما به یقین می دانیم که روسیه یک سال قبل منطقه را اشغال کرده و بنا براین سخت سرگرم تحکیم پایه های اقتدار جدید خود بود. برای تحققّ این امر آنها تعداد کثیری از کارمندان اداری ، مستخدمین دولتی، کارکنان نظامی و خانواده های آنان را به منطقه غرب آذربایجان گسیل داشته بودند .

در وحلۀ دومگروههایی از  یهودیها و مسیحیان آلبانیائی ^[77]،  گرجیها ، و سایر مسیحیان قفقاز بصورت سنتی در منطقه زیسته و تعدادی از مسیحیان دیگر نیز ، همچون آسوریها و"آلمانیهای وئرتمبرگ " (از سال 1819) ^[78]، در اطراف مناطق مورد بحث اسکان داده شده بودند. بنابراین پاره ای از این گروهها به یقین در مشاهدات و داده های ایوان شوپن انعکاس یافته اند.

در وحلۀ سوم مقامات و مسئولین روسی بخوبی ما بین گروههای اتنیک در میان مسیحیان تفاوت قائل شده و بدین دلیل نیز اسامی آنها را معمولاً جداگانه در آمار و اسناد خود درج می کردند و اگر بنا بود ترکیب اتنیک منطقه موضوع تحقیق ایوان شوپن باشد مطمئناً او نیز بدین موضوع پرداخته و موضوع تحقیقات خود را تنها به مقایسه و ثبت دو گروه مسیحیان و مسلمانان محدود نمی کرد . اسناد از سال 1828 به روشنی نشان می دهد که روسها اسامی اتنیک برای مسیحیان ارمنی و آسوریهای مهاجرت داده شده از ایران بکار برده اند. ^[79]این مسئله در آمارهای ارائه شدۀ شاورُو (N. I. Shavrov) نیز به وضوح دیده می شود. از آن گذشته چون خود روسها مسیحی (ارتدکس) می باشند بنابراین ما بین هویت خود و اتباع سایر گروه های مسیحی امپراطوری تفاوت قائل شده و آنرا مخدوش نمی کردند.

گذشته از اینها داده های ارائه شدۀ "بورنوآتیان"در مورد ترکیب جمعیتی غرب آذربایجان در بسیاری موارد متناقض نیز هست. مثلاً اگر به جدول ترکیب جمعیتی که وی ارائه داده است نگاهی کوتاه افکنده شود دیده خواهد شد که تعداد زنان مسلمان کمتر از تعداد مردان است در حالی که این امر در حالت معمول باید برعکس و یا حداقل برابر باشد. این تناقض هنگامی بیشتر آشکار می شود که فاکتور جنگهای پی در پی و طولانی خانات قفقاز و اهالی بومی منطقه با قوای متخاصم روسیه و جنگهای ایران و روس را نیز وارد معادلات آماری کنیم . فاکتور جنگ و مقاومت محلی منجر به مهاجرت و مرگ و میر بسیار در بین اهالی (خصوصاً جمعیت ذکّور) منطقه شده بود که بطور تأثیر گذاری جمعیت منطقه را، حداقل تا مقطع قبل از انعقاد قرارداد ترکمن چای ، تحت تأثیر قرار داده بود. اما جدول آماری ارائه شدۀ بورنوتیان درست عکس فاکتها و واقعیتهای جنسیتی را نشان می دهد! ^[80]

در همین رابطه بورنوآتیان در اثر خود عدد تخمینی 20.000 کشته (و یا فراری) برای مسلمانان در جنگ با روسیه ارائه داده است. اما بصورت حیرت آوری از هر گونه انعکاس این ارقام در ترکیب جمعیتی منطقه (قبل از تصرّف منطقه توسط روسیه) خودداری و فقط به تعداد رانده شده ها و اخراجیهای مسلمانان بعد از انعقاد قرار داد ترکمن چای بسنده می کند که محقّق و نویسندۀ روسی ایوان شوپن نیز بدانها پرداخته است!؟ طبیعتاً اگر این ارقام ، چه در داده های شوپن و چه  در ارقام دستکاری شدۀ بورنوآتیان ، انعکاس می یافت سهم درصدی جمعیت مسلمان (در آستانۀ انعقاد قرارداد ترکمن چای) بسیار بیشتر از آنچه ارائه شده ارتقاع یافته و پی آمد آن نیز ، بصورت معکوس کاهش درصد مسیحیان (از جمله ارامنۀ) منطقه را بدنبال می داشت. ^[81]

با این اشارات کوتاه می توان نتیجه گرفت که ارقامی را که "بورنوتیان"ارائه می دهد (20% "ارامنه "و 80% مسلمانان) نمی تواند چندان با واقعیتهای جمعیتی و ترکیب اتنیک منطقه تطابقت داشته باشد. لیکن تلاشهای او می تواند یک تصویر کلّی از رابطۀ اقلیت مطلق و اکثریت مطلق را به نمایش بگذارد. منابع و اسناد روسی (گریبایدف، شوپن، شاورُو، کلینکا ^[82] و ...) بصورت روشن نشان می دهند که سهم ارامنه بعد از قرارداد ترکمن چای و بعد از سال 1828 به ناگهان و بطور قابل توجهه ای افزایش یافته است. بدین دلیل نیز بود که ایوان شوپن تأکید میکرد که:

 "ارامنۀ اُبلاست (منطقۀ) ارمنی (ایراوان و نخجیوان) مهاجرینی هستند که طی زمانهای مختلف و تحت شرایط گوناگون به اینجا مهاجرت کرده اند. اگر شما می خواهید ارامنۀ بومی بین آنها پیدا کنید باید به ارامنۀ دهات "واگارشا آباد " (Vagarshabad) و "قولیپی" (Qulipi) نگاه کنید."^[83]

علاوه بر شوپن، گریبایدف نیز در گزارش خود به تزار روسیه تأکید می کرد که:

 "اعلحضرت اطلاع دارند که تمامی اهالی (ارمنی) این اراضی باید مهاجر بحساب آیند چرا که طی جنگ به اینجا آمده و هم اکنون بی رمق شده اند."^[84]

در همین رابطه نویسنده روسی ان. آی. شاورُو (N. I. Shavrov) نیز ، که دسترسی به منابع آماری روسیه داشته ، به صراحت اعلام میکند که هنگامی که روسیه ترانس قفقاز را به تصرّف خود در آورد سهم جمعیتی ارامنه در این مناطق "بی اهمیت"و  ناچیز بوده است. ^[85] 

لیکن ارائۀ آمار جمعیتی 20% برای ارامنه (و نه مسیحیان) توسط بورنوآتیان ترم "بی اهمیت"شاورُو و داده های ایوان شوپن و گزارش گریبایدف را بطور جدّی به چالش می کشد. ^[86]

نقطه قابل توجه دیگری که در اثر تحقیقی جرج. ای. بورنوتیان دیده می شود مربوط به نحوۀ ارائۀ آمار جمعیتی گروهای اتنیک و مذهبی با استناد به گزارشات و داده های ایوان شوپن است. نویسنده در تمام اثر تحقیقی خود سعی کرده است ارامنه را به عنوان یک گروه  قومی - مذهبی هموژن و فشرده نشان دهد در حالی که گروهای دیگر اتنیک را به گروههای مختلف همانند "عشایر "، "نیمه چادر نشین ها "، "تاتارهای ترک "، "نظامیان زبده پرشین "و ... تقسیم و پراکنده می کند. قسمت عمده ای از اثر تحقیقی وی صرف مشخص کردن پراکندگی جغرافیائی عشایر می شود. اما نویسنده همچون تلاشی را برای مشخص کردن پراکنده گی گروههای ارمنی نمی کند! این در حالی است که او اذان دارد که گروههایی از ارامنه (و مسیحیان دیگر) نیز بصورت عشایری در منطقه زندگی کرده و از آن گذشته مسیحیان نیز همچون مسلمانان به گروههای گوناگون تقسیم شده اند. هرچند بورنوآتیان در مورد ناچیز بودن سهم جمعیّت عشایر ارمنی و مسیحیان دیگر تأکید دارد اما نباید فراموش کرد که به علت محدود و کوچک بودن جمعیّت منطقه در آن زمان، و تنوع اقلیتهای منطقه، هرگونه آمار ناچیز و یا کوچک نیز می تواند تصویر ترکیبات اتنیک و مذهبی را تحت تأثیر قرار دهد.

از آن گذشته باید توجه کرد که یک جمعیت 20 درصدی "هموژن و فشرده"در برابر یک جمعیت 80 درصدی تکه پارچه شده و پراکنده (که بورنوآتیان در اثر خود در صدد جا انداختن تئوری آن است)^[87]وزنۀ چندان ضعیفی نبوده و در صورت واقعیت داشتن می توانست تا حدود زیادی نیازهای امنیتی روسیه را بر آورد سازد. در نتیجه روسیه تنها با بسنده کردن به سیاست اخراج تعداد کثیری از مسلمانان از منطقه دیگر نمی باید نیازی عاجل و فوری به وارد کردن ارامنۀ بیشتر از خارج مرزهای روسیه احساس میکرد. اما واقعیت این است که بر خلاف داده ها و نتیجه گیریهای بورنوآتیان این قلّت و کمبود مطلق جمعیتارمنی ( خصوصاً به تعبیر شاورُو، شوپن و گریبایدف) در مناطق غرب آذربایجان (و قفقاز) است که ضرورت افزایش و تأمین آن از خارج از مرزها را برای مقامات سیاسی و نظامی روسیه الزامی کرده بود. 

من می توانم نقد و انتقادات خود را نسبت به اثر تحقیقی جرج. ای. بورنوآتیان بیشتر از این ادامه دهم  لیکن در آنصورت از موضوع و اهداف اساسی این نوشته فاصله گرفته و بدین دلیل نیز به همین مقدار بسنده می کنم. ^[88] نقطه ای که در این مورد به عنوان حسن ختام باید اشاره کنم این است که ج. ای. بورنوآتیان (بر مبنای داده های شوپن)در مجموعیک تصویر درست از روابط اتنو دموگرافیک در غرب آذربایجان ارائه می دهد یعنی هنگامی که وی به این واقعیت که ارامنه اقلیتی بوده اند که قبل از تصرّف روسیه ، در هیچ منطقه ای اکثریت جمعیتی نداشته اند اشاره می کند (تمامی اسناد و مدارک تاریخی نیز مبیّن این واقعیت است). اما وی در مورد وزن و درصد گروههای اتنیک و مذهبی ، پراکندگی جغرافیائی این گروهها، تعداد مهاجرین و همچنین نحوۀ معرفی آمار و استخراج ارقام از منابع و اسناد تاریخی، تصویری غیر واقعی و یکسویه ارائه داده است .

2 – موج دوممهاجرت به آذربایجان و ترانس قفقاز مابین سالهای 1853 تا 1879 به وقوع می پیوندد. طی جنگهای روسیه و عثمانی مابین سالهای 1853-1856 و 1877-1879 مهاجرت به منطقۀ قفقاز ، با اسکان بیشتر مهاجرین مسیحی در ایالتهای تازه تأسیس یافتۀ آذربایجان، نیز سرعت تازه ای به خود می گیرد. فاصلۀ سالهای 1864 تا 1876 ترانس قفقاز شاهد فعالیتهای شدید مقامات روسیه در ادامۀ اسکان گستردۀ ارامنه و مسیحیان دیگر با صرف هزینه های سنگین دولتی مشخص می شود. ^[89] طی این مهاجرتها طبق روال معمول بهترین اراضی مسلمانان در قفقاز به اسکان یافته های جدید اعطا میشود. ^[90]جنگهای پیاپی ، شکستها و پیروزیهای متعدّدی را، برای هر دو طرف درگیر در نواحی شرق عثمانی ، که مسیحیان در آنجا بخشی از جمعیت (بطور متوسط حدود 17%) را تشکیل می دادند ، ببار می آورد. اما تعداد مهاجرین هنگامی افزایش چشم گیری می یابد که قوای روسیه مجبور به عقب نشینی از بخشهایی از خاک عثمانی می شود. طی همین ایّام است که گروههای بزرگی از ارامنه و یونانیها تحت فرماندهی ژنرال ارمنی الااصل روسیه "تئر گوکاسکوف " (Ter Gukaskov) از مناطق داخلی عثمانی به نواحی اشغال شدۀ عثمانی یعنی ناحیۀ قارص انتقال می یابند. ^[91] تعداد کلّ ارامنه ای که در منطقۀ قارص اسکان داده می شوند حدوداً 50.000  نفر و تعداد یونانیها حدوداَ بالغ بر 40.000 نفر بوده است. ^[92]

ارقام مسیحیانی که طی جنگهای 1853 تا 1855 با عقب نشینی قوای روسیه آنها را همراهی می کردند دقیقاً در اسناد مشخص نیست. این امر همچنین شامل سایر مهاجرین ما بین سالهای 1855 تا 1879 نیز می شود. آمار ارائه شده توسط مقامات روسیه از این دوران ارقام مبهمی چون " 35.000  گاری اسب "را بدست می دهد! ^[93] بطور دقیق چه تعداد مهاجر و یا پناهنده در این گاریهای اسب (و یا واگنها) وجود داشته اند مشخص نیست. اما اگر تعداد سرنشینهای هر گاری اسب را مابین  4 تا 7 نفر فرض کنیم رقمی میانگین (حدود 200.000) نفر بدست می آید و اگر این تعداد را با رقم 200.000 ارامنۀ اسکان یافته در پریودهای قبل (1828-1832) جمع کنیم رقمی حدود 400.000 نفر بصورت تقریبی حاصل می شود.

مهاجرین جدید در وحلۀ اول در مناطق غرب آذربایجان (ایراوان ، نخجیوان و خصوصاَ ناحیۀ "سوماری") و سپس ایالت گنجه ، که قره باغ را نیز شامل می شد، اسکان داده می شوند. در آغاز مهاجرین اسکان داده شده محدود به ارامنه و به تعداد کمتری یونانی ها (از آسیای صغیر و کناره های دریای سیاه) می شدند اما با گذشت زمان (و به درجات کمتر) گروهای مسیحی دیگری نیز همچون چکها (از آسیای صغیر و کناره های دریای سیاه) ، استونیها و لیتوانیها (از بالکان) بدانها اضافه می شوند.^[94]

مهاجرین جدید بر طبق روال معمول حاصلخیزترین زمینهای کشاورزی مسلمانان را دریافت و یا متصرّف می شدند. این اسکانها موازی با اخراج و رانده شدن هزاران تن از مسلمانان بومی در عرض همان پریود بود. مثلاً در اوایل جنگ (1853-1855) بیش از 45.000 تن از اهالی محلی آذربایجان به ایران و ترکیۀ عثمانی اخراج شدند. ^[95] با اخراجهای اجباری دولت تزاری نه تنها قصد داشت اراضی کشاورزی را برای انتقال به مهاجرین مسیحی جدید را آزاد سازد بلکه تلاش میکرد تا پتانسیل تهدیدی را که آنان در نزدیکی مرزهای جدید روسیه می توانستند ایجاد کنند خنثی سازد. این واقعیت را بعدها مسئولین درجه اول رژیم تزاری در قفقاز به بهترین وجهی بیان داشته اند. مثلاً در یک گزارش محرمانه به تزار روسیه ، قبل از جنگ جهانی اول ، نماینده حکومت روسیه در قفقاز "ورونتسف داشکف " (Vorontsov Dashkov) همین موضوع را اینگونه فرموله می کند:

"باید خاطر نشان سازم  که اگر ما در مقابل یک حرکت جدائی طلبانه ما بین گروهای قومی قفقاز قرار گیریم این تنها در میان جمعیت مسلمان امکان پذیر خواهد بود. این امر به دلیل تعداد زیاد آنها در مقایسه با گروههای قومی دیگر و امکان انفجار فاناتیسم مذهبی که می تواند از مرزهای قفقاز با کشورهای مسلمان تغذیه شود نشئت می گیرد. "^[96] 

در اینجا باید به این نقطه نیز اشاره شود که اخراج های اجباری اهالی بومی در درجۀ اول متوجه مسلمانان سنی بود که نه تنها از روحیۀ مبارزه جویانۀ قوی تری بر خوردار بودند بلکه در ته دل با سنی های ترکان عثمانی نیز همبستگی نشان می دادند. اخراج مسلمانان شیعه نیز به موازات سنی ها اما با آهنگ کندتری صورت می گرفت. سنی هایی که از قفقاز رانده می شدند بیشتر به خاک عثمانی (ترکیه) پناهنده شده و شیعه ها معمولاً راهی ایران می شدند. تعارضات ما بین فرقه های شیعه و سنی در تمامی دوران حکومتهای روسیه پا برجا بود که در مواردی حتی بر تعارضات ما بین مسلمانان با مسیحیان نیز غلبه پیدا می کرد. ^[97]در این رابطه باید بخاطر داشت که حکومت روسیه در ادامۀ سیاستها و جامه عمل پوشاندن به وصیتهای پتر کبیر مبنی بر گرم نگه داشتن آتش تعارضات مابین شیعه و سنی بی وقفه فعال بود. اما تعارضات فرقه ای به عنوان نتایجی ناخاسته با تحولات اجتماعی و اقتصادی که بعدها در قفقاز روی داد به تدریج رنگ باخت.

در این رابطه خصوصاً ایجاد ایالت باکو در سال 1859 و ایالت الیزاوت پل (گنجه) در سال 1867 توسط دولت تزاری اهمیت ویژه ای داشت چرا که سرزمین نسبتاً بهم پیوند خورده (بلحاظ اتنیک) بوجود آورده و بیشتر جمعیت آذربایجانی را، صرف نظر از تعلقات مذهبی،  به سرزمین مادری خود پیوند داد. هر چند بسیاری از جمعیت آذربایجانی در خارج از حدود اراضی این ایالتها قرار گرفتند لیکن همین حداقل بوجود آمده منجر به ایجاد یک پیوند ساختاری و اداری ما بین مناطق مختلف آذربایجان شد. ترکیب جمعیتی این دوره  نیز با نوسانات مختلف حکایت از تمرکز بیشتر آذربایجانیها در اراضی ایالتی داشت. طبق ارقام سال 1871 تعداد آذربایجانیهای متمرکز در ایالت گنجه (که شامل قراباغ نیز می شد) 878.000 نفر و تعداد ارامنه 292.000 نفر بود. در بخشهای مختلف این استان نفوذ جمعیتی ارامنه از 21% تا 40% تغییر می کرد. در ایالت باکو آذربایجانیها 465.000 نفر از جمعیت را تشکیل داده و در بین اقلیتها روسها با 77.000 نفر جمعیت مقام اول را احراز کرده بودند. بعد از روسها به ترتیب قفقازیهای کوهستانی 63.000 ، ارامنه 52.000 ، یهودیها 8.000 و سایر گروهای اتنیک 137.000 بودند. ^[98]  این ارقام نشان می داد که تعداد زیادی از آذربایجانیها که در خارج از نواحی غربی آذربایجان قرار گرفته بودند در حال تبدیل شدن به یک اقلیت ملی در آن نواحی بودند. مثلاً آذربایجانیها در چهار بخش از پنج بخش ایالت ایراوان از 32% تا 57% جمعیت را تشکیل می دادند. آنها همچنین در چهار بخش از شش بخش ایالت تفلیس از 3% تا 15% جمعیت را شامل می شدند.^[99]

3- موج سوماسکانها در آذربایجان طی سالهای 1890 تا 1898 بوقوع می پیوندد. هنگامی که درگیری مابین امپراطوری عثمانی و روسیه اوج گرفت موج مهاجرت و اسکان ارامنه درقفقاز نیز بشدّت رو به فزونی گذارد. رشد ملی گرائی در بین ارامنۀ عثمانی که مستقیماً از تلاشهای سازمان یافتۀ ارامنۀ قفقاز و از آن طریق اهداف روسیه برای ضمیمه کردن آناطولی و بغازهای داردانل (دار دالان) و بسفر الهام می گرفت شرایط چند جانبه ای بوجود آورده بود. موردی که در این کشمکشها بیشتر از گذشته به چشم می خورد استفادۀ ابزاری گستردۀ روسها از اقلیت مسیحی ساکن شرق آناطولی ، خصوصاً ارامنه، برای ایجاد اغتشاش در پشت خطوط دفاعی نیروهای عثمانی و پیشروی عمیق قوای روسیه در آناطولی بود. اما هنگامی که ترکیه از خود مقامت نشان داده و روسیه مجبور به عقب نشینی می شود گروههای مسیحی که با قوای دشمن همکاری می کردند در شرایط بسیار دشواری قرار می گیرند. این امر تکرار همکاری ارامنه و آسوریهای ایران با قوای روسیه بر علیه قوای ایران (طی جنگهای ایران و روس) و در پی آن تنظیم و تحمیل بند 15 قرارداد ترکمن چای به ایران و همچنین همکاری ارامنه با قوای روسیه طی جنگ با عثمانی در 1828- 1829 و بدنبال آن تدوین قرارداد ادرینه بود.^[100]

بروز جنگ ما بین روسیه و عثمانی و هم چنین شورشهایی که در مناطق شرق آناطولی توسط مسیحیان  سازماندهی می شد شرایط لجام گسیخته ای را بوجود آورده بود که نتایج عملی آن افزایش مهاجرتهای بیشتر به نواحی قفقاز بود. ^[101]اوج مهاجرتهای این دوره مابین سالهای 1893 تا 1894 به وقوع می پیوندد. طی همین یکسال حدود 100.000 ارمنی از عثمانی به قفقاز مهاجرت می کنند. ^[102]با گذشت زمان و تا سال 1897 تعداد کل ارامنۀ مهاجر و پناهنده از سال 1828 تا 1894 ، مجموعاً  به 900.000 نفر بالغ می شود. ^[103] اگر تعداد تخمینی مهاجرین را در موج اول و دوم مهاجرتها (تخمیناً 400.000 نفر) به عنوان معیار قبول کنیم و آنرا از مقدار 900.000 (داده های شاورُو) کم کنیم می توان ادعا کرد که از سال 1853 تا 1897 حکومت روسیه موفق به اسکان 500.000 مسیحی دیگر (عمتاً ارمنی) در آذربایجان و قفقاز شده بود.

جریان سرازیر شدن مهاجرین و پناهنده ها به مناطق مختلف قفقاز تا سال 1897 به اندازه ای افزایش می یابد که حکومت روسیه شروع به از دست دادن کنترل خود بر مهاجرین می شود. ابتدا روسیه با دو دلی در صدد برگرداندن مهاجرین به ترکیه بر می آید اما دولت عثمانی از قبول دوبارۀ آنها سر باز زده و وزارت خارجۀ روسیه نیز اصراری در برگرداندن مهاجرین بخرج نمی دهد.^[104] بدین منظور حکومت روسیه در قفقاز فرمانی را مبنی بر درخواست اجباری تابعیت دولت روسیه از طرف مهاجرین تازه وارد صادر کرده و کسانی را که از این درخواست سرباز زنند تهدید به اخراج با توسل به زور می کند. ^[105]روشن است که این امر تلاشی برای کنترل مهاجرین و تمرکز دادن مهاجرین در مناطقی که مورد نظر مقامات حکومت روسیه بود صورت می گرفت.

مهاجرینی که به اراضی آذربایجان در قفقاز گسیل داده می شدند ابتدا در دهات و قصبه ها اسکان داده شده لیکن تعدادی از آنها همچنین در شهرهای مختلف نیز اسکان می یافتند. این امر امکان پیدا کردن کار برای مهاجرین تازه وارد را سهل تر می کرد. تمرکز بیشتر این مهاجرین ، همچون مهاجرتهای بیش از نیم قرن اخیر ، عمداً متمرکز به نواحی شاماخی ، گنجه، قره باغ و نواحی غربی آذربایجان خصوصاً شهر ایراوان شده بود.^[106] 

هم زمان با اسکان مهاجرین ارمنی از کشورهای همسایه موج مهاجرین روسی نیز از نقاط مختلف روسیه به آذربایجان و قفقاز (خصوصاً ما بین سالهای 1893 تا 1998) ادامه می یافت. مهاجرت دهقانان روسی به آذربایجان از سالهای 1860 آغاز شده بود اما با گسترش صنایع نفت تعداد آنان بشدّت افزایش یافته بود.^[107] مهاجرین روسی بعد از سالهای 1844 همچنین شامل بسیاری از بزهکاران روسی می شدند که در دادگاههای معمولی روسیه محکوم شده و ازسرتاسر امپراطوری روسیه به منطقه قفقاز تبعید می شدند. ^[108] پاول. ب. هنئز (Paul B. Henze) در این رابطه می نویسد که این "مهاجرین"یکی از ابزارهای مهم نظامیان روسی در پاکسازی های قومی روسیه بر علیه مسلمانان قفقاز از جمله چچن ها،  چرکسها، ، آذربایجانیها ، اوبیخها (Ubykhs) ، و آجارها بود. ^[109] به غیر از بزهکاران عادی زندانیان سیاسی و ناراضیان روشنفکر روسیه نیز از نقاط مختلف امپراطوری به قفقاز تبعید می شدند که تعدادی از این عناصر بعدها روابط نزدیکی با روشنفکران و زبده های سیاسی آذربایجانی ایجاد کردند.

تعداد نظامیان ، کارمندان و دهقانان روسی موازی با افزایش سرمایه گذاریهای مالی در منطقه افزایش می یافت. در آغاز اسکان روسها و اُکراینی ها محدود به شهرها و مراکز اداری آذربایجان می شد اما بعدها این مهاجرین حتی در دهات کوچک نیز اسکان داده می شدند. ^[110]مهاجرین معمولاً حاصلخیزترین و بزرگترین اراضی کشاورزی را تصاحب می کردند حتی اگر نیازی بدان نداشتند. دهقانان آذربایجانی و مسلمان مجبور می شدند که به زمینهای نامرغوب با بازدهی کمتر و دسترسی محدود تر به منابع آب راضی باشند.

تقسیم املاک و زمینهای مسلمانان ما بین مسیحیان مهاجر فاکتوری بود که پی در پی منجر به شورشهای دهقانی بر علیه حکومت استعماری روسیه می شد. این شورشها اغلب فاقد خواستهای روشن سیاسی بوده و درخواستهای اقتصادی آنها نیز عمداً متمرکز به الغاء مالیاتهای سنگین و حق استفاده از زمین و آب می شد. ^[111] شورشهای دهقانان به ساده گی توسط قدرت نظامی روس از طریق بکارگیری شیوۀ دستگیریهای فلّه ای ، اعدامهای گروهی ، به توب بستن بی رحمانۀ روستاها با توپخانه سنگین و کوچهای اجباری خفه می شدند. ^[112]همین امر نشان می داد که دهقانان آذربایجانی نه تنها بر علیه سیاستهای مهاجرتی تزاریسم بلکه بر علیه مهاجرین روسی و ارمنی نیز مبارزه و مقاومت می کردند.^[113]  برای مثال در سال 1893 روزنامۀ روسی زبان "کاسپی "در باکو اینگونه می نویسد:

"گروهی از مهاجرین به تازگی از راه رسیده اند. آنها زمینهای بزرگی را تصاحب می کنند که بعضاً ده برابر زمینهای دهقانان محلی است. گروهی از روسها که ساکن شهرها هستند نمی دانند با این همه زمین چکار کنند. خشم دهقانان محلی نیز تنها متوجه سیاست اسکان (مهاجرتی) روسیه نیست بلکه به احتمال قوی بر علیهخود روسهاست. "^[114] 

نارضایتی در میان دهقانان که اغلب بصورت شورشهای دهقانی در اوایل آغاز قرن خود را نشان میداد از صنعتی شدن و دگرگونی های اجتماعی در آذربایجان نیز نشئت می گرفت. با افزایش اختلافات طبقاتی و استثمار غیر انسانی نیروی کارگران و دهقانان نارضایتی عمومی نیز افزایش یافته و به خشونت در آستانۀ انقلاب 1905 دامن می زد. لیکن نباید فراموش کرد که سیاست مهاجرتی و اسکان دولت روسیه در جهت تغییر ترکیب جمعیتی منطقه ستون اساسی نارضایتها را تشکیل میداد.

ترکیب اتنو- دموگرافیک آذربایجان برای اولین بار با سرشماری سال 1897 در قفقاز تصویر روشن و صریحی پیدا کرد. سرشماری فوق اولین سرشماری رسمی بود که آمار نسبتاً قابل اعتمادی را در ارتباط با ترکیب ملی و مذهبی اهالی تمامی منطقۀ قفقاز ، از جمله آذربایجان ، بدست می داد. نتایج سرشماری 1897 که در طول همانسال توسط مقامات تزاریسم انتشار یافت دارای پیغامهای روشنی بود. لیکن مهمترین و روشنترین پیغام آن از دست دادن سرزمینهای مسلمانان به نفع مسیحیان مهاجر بود. ^[115]

آمار سرشماری 1897 نشان می داد که مجموع کلّ جمعیت در ایالت باکو از 486.000 نفر در سال 1870 به 826.716 نفر یعنی به بیش از دو برابر در سال 1897 افزایش یافته است. آذربایجانیها حدود 485.146 نفر (60% جمعیت) و در پی آن تاتارها 11% ، روسها 10% و ارامنه 6% از ترکیب جمعیتی را تشکیل می دادند. از سوی دیگر سرشماری سال 1897 موّید این پیغام نیز بود که آذربایجانیها ، برخلاف تمامی مهاجرتها ، اسکانها ، اخراجها و سیاستهای تخریبی دولت روسیه، هنوز هم اکثریت جمعیتی را در چهار بخش (uezdy) از شش بخش ایالت باکو را تشکیل می دادند. ^[116]

در ایالت گنجه آذربایجانیها 534.086 نفر (62% جمعیت) و در خود شهر گنجه  103.970 نفر (60% جمعیت) را تشکیل می دادند. در هشت بخش ایالت گنجه آذربایجانیها اکثریت جمعیتی را (از 52% تا 74%) تشکیل می دادند. همانطور که جدول شمارۀ 4 نشان می دهد طبق داده های سرشماری سال 1897 آذربایجانیها تنها در یک منطقه (یعنی ایالت ایراوان) تبدیل به اقلیت ملی شده بودند که نتیجۀ مستقیم سیاست مهاجرتی دولت روسیه بود. سهم جمعیتی آذربایجانیها در ایالت ایراوان ، یعنی مرکز مهاجرین ارمنی ، به 313.176 نفر یعنی 37% جمعیت تقلیل یافته بود در حالی که سهم ارامنه به 441.000 نفر یعنی 53% افزایش یافته بود. ^[117]در خود شهر ایراوان (یعنی پایتخت کنونی جمهوری ارمنستان) آذربایجانیها با 77.491 نفر همچنان در اکثریت بودند در حالی که ارامنه با 58.148 نفر در اقلیت قرار داشتند. جدول زیر ترکیب سه گروه ملی یعنی آذربایجانیها ، روسها و ارامنه طی سال 1897 را نمایش می دهد.

شهر باکو (باکی ، پایتخت کنونی آذربایجان شمالی) که از سیل مهاجرین مسیحی بشدّت تأثیر پذیرفته بود از سالهای 1870 شروع به رشد و تبدیل به یک شهر بزرگ با جمعیتی برابر 112.000 نفر کرده بود. این شهر به دلیل توسعۀ صنایع نفت به یکی از مراکز تجمّع مهاجرین نیز تبدیل شده و کمی کمتر از نصف جمعیت شهری آن متولّدین محلی بودند. باکو بلحاظ اهمیت دومین شهر بزرگ آذربایجان (بعد از گنجه) بود. گنجه در سال 1870 دارای جمعیتی برابر با 33.600 نفر بود. ^[118]

به غیر از جمعیت مسیحی ، شهر باکو، گروههایی از یهودیان ، آلمانی ها ، اوکراینیها و کارگران مهاجر ایرانی را در نیز خود جای داده بود که اطلاعات مربوط به آنها بصورت ناقص در منابع روسی منعکس شده است. ^[119]از بیش از 9.000 اتباع ایرانی ثبت شده در اسناد روسی تنها 3.369 نفر فارس زبان (از جمله شامل غیر فارس ها مانند گیلک ها و مازندرانی ها) و بقیه ترک زبانان آذربایجان ایران بودند.^[120] 

همانگونه که گفته شد باکو شهر چند ملیتی بود که در اواخر قرن ترکیب جمعیت آن را آذربایجانیها 36% ، روسها و اوکراینیها 35% و ارامنه 17%  تشکیل می دادند. بقیۀ اهالی شهر متشکّل از اهالی شمال قفقاز ، آذربایجانیهای ایران ، یهودیها و گروه های کوچکی از اروپائیها بود.^[121]جدول زیر نشان می دهد که رشد جمعیتی آذربایجانیها در این شهر مابین سالهای 1897 ، 1903 و 1913 بسیار ضعیف بوده در حالی که مسیحیان (روسها و ارامنه) در اثر مهاجرت از رشد جمعیتی قابل ملاحظه ای بر خوردار شده بوده اند.

بدین ترتیب جمعیت آذربایجان که در مقطع انعقاد قرارداد ترکمن چای یعنی سال 1828 حدود 500.000 نفر تخمین زده می شد اوایل سالهای 1900 (بدون احتساب آذربایجانیهای ایالت تفلیس ، داغستان و نواحی قارص و ایغدیر) به حدود 2.500.000 نفر افزایش یافته بود که این رقم شامل بسیاری از مهاجرین پریود 70 سالۀ اخیر نیز می شد. جمعیت آذربایجان در این 3 ایالت (بدون احتساب مهاجرین و آذربایجانیهای مناطق همجوار) رقمی حدود 1.300.000 می شد که رشدی بیش از 2.5 برابر از سال 1828 تا 1897 را نشان می داد. در سال 1908 مجموع کلّ جمعیت ارمنی در تمامی قفقاز جنوبی (گرجستان و آذربایجان) بر طبق داده های شاورُو حدود 1.300.000 نفر بر آورد شده بود. ^[122]از این تعداد تنها حدود 300.000 نفر از ارامنه متولّدین محلّی بوده و بقیه از کشورهای ایران ، عثمانی ، روسیه و ... به قفقاز مهاجرت کرده بودند. این آمار همچنین نشان می داد که جمعیت ارامنه در عرض 13 سال حدود 400.000 نفر افزایش داشته است که نتیجۀ مستقیم مهاجرتهای هدایت شدۀ رژیم تزاری بود. ^[123] با به حساب آوردن تقریبی افزایش طبیعی جمعیت (حدود 100.000 نفر) این بدین معنی بود که حکومت روسیه در عرض 13 سال توانسته بود بیش از 300.000 ارمنی دیگر را در منطقۀ قفقاز (خصوصاً غرب آذربایجان یعنی ایالت ایراوان) اسکان دهد. ^[124] آمار فوق همچنین نشان می داد که تعداد مهاجرین و اسکان یافته های ارمنی ما بین سالهای 1828 (قرار داد ترکمن چای) تا 1908 حدود 1000.000 نفر افزایش یافته بود. ^[125] جدول زیر تعداد مهاجرین و اسکان یافته ها را (بدون به حساب آوردن روسها و اوکراینی ها) در ترانس قفقاز طی سال 1908 را نشان می دهد.

تحولات  اقتصادی – اجتماعی بعد از 1828

هم زمان با تغییرات اتنو – دموگرافیک تحولات شگرفی در روابط اقتصادی ، اجتماعی و سیاسی آذربایجان بعد از اشغال قفقاز توسط روسیه به گردش افتاد. اولین قدم در این رابطه هنگامی روی داد که حکومت روسیه شروع به تقسیمات ایالتی در ترانس قفقاز کرد. جوهر اصلی اولین تقسیمات ایالتی بوجود آوردن یک منطقه ارمنی نشین (و بعدها گرجی) در سرزمینهای مسلمانان بدون در نظر گرفتن واقعیتهای تاریخی و اتنیک منطقه بود. تقسیمات ایالتی ، که بعدها اصلاحاتی در آنها صورت گرفت (1840 – 1846) ، در درجۀ نخست منجر به ایجاد مناطق جغرافیایی پیوند خورده به گروههای قومی قفقاز بوجود آورد. پیوند هویت اتنیک با سرزمین و مرزهای اداری – سیاسی در واقع اولین قدم در جهت پیدایش ناسیونالیسم در بین گروه های ملی قفقار بود. بیداری ملی در بین خلقهای قفقاز در وحلۀ اول شامل گرجیها و ارامنه می شد. علاوه بر وحدت اتنیک - جغرافیائی دو فاکتور اساسی دیگر در بوجود آمدن ایده های ملی گرائی در بین گروه های مسیحی قفقاز نقش مهمّی ایفا می کرد. فاکتور اول ایجاد سیستم و تسهیلات آموزش و پرورش و فاکتور دوم ایجاد امکانات دستیابی مسیحیان به پستهای دولتی در دستگاه تزاری بود. احراز پستهای دولتی مانند ارتش و نیروهای امنیتی در عمل تنها برای مسیحیان امکان پذیر بوده و آذربایجانی ها نه تنها فاقد همچون حقی بودند بلکه در مجموع به عنوان یک تهدید امنیتی تلقی میشدند .^[126]

هنگامی که روسیه با عهد نامۀ ترکمن چای آذربایجان را ضمیمۀ خاک خود کرد در آغاز تحولات اقتصادی چندان محسوسی بوجود نیامد. علل این امر به دو عامل وابسته بود. اول اینکه اقتصاد آذربایجان بطور عمده متکی بر کشاورزی بوده و بدین جهت نیز استعمار روسیه بیشتر از این منطقه به عنوان منبع مواد خام استفاده می کرد. عامل دوم از عدم تمایل روسیه در توسعۀ مناطق مسلمان نشین نشئت می گرفت که بنوعی عدم اطمینان از مرزهای دائمی در جوار کشورهای مسلمان را تداعی می کرد. این فاکتور با سیاست مهاجرتی و اسکان به تدریج رنگ می باخت. گسترش سرمایه گذاریهای روسیه در واقع به موازات ایجاد ساختارهای اداری ، اقتصادی – اجتماعی و نظامی در قفقاز پیش می رفت. بعد از تقسیمات ایالتی ، پاسیو کردن شورشهای مسلمانان و اطمینان از مرزهای دائمی روسیه  بتدریج طلایه های توجه و سرمایه گذاری در منطقه نیز افزایش یافت. اولین کشتی بخاری در آذربایجان در سال 1840 در دریای خزر راه اندازی شد و در سال 1859 اولین کمپانی کشتیرانی قفقاز بوجود آمد. خطوط تلگراف در سال 1860 شهرهای بزرگ آذربایجان را در مناطق مختلف به یکدیگر وصل کرد و راه آهن در سال 1884 ساخته شد.

اما سرمایه گذاریهای واقعی (و تحولات انقلابی اقتصادی - اجتماعی) بعد از سالهای 1872 بوقوع پیوست یعنی هنگامی که استخراج نفت در پایتخت آذربایجان باکو به یکباره افزایش یافت. این جهش انقلابی در درجۀ نخست به افزایش قیمت نفت در بازارهای جهانی و نیازهای سوختی روسیه در مسیر صنعتی شدن نشئت می گرفت. صادرات نفت آذربایجان که پدیده ای مربوط به قرون وسطی بود مابین سالهای 1821 تا 1872 توسط حکومت روسیه مونوپل شده بود.^[127]مونوپل تولید و تصفیۀ نفت در عمل فعالیتهای اقتصادی اهالی مسلمان را محدود میکرد. این محدودیت در میزان سهم مالکیتی صنایع نفت (ما بین گروهای مختلف اتنیک) نیز منعکس شده بود که نه تنها نشانگر سیاست تبعیض آمیز حکومت روسیه بلکه گویای رقابت سرسختانه این گروه ها در قفقاز نیز بود.

برای مثال تا سال 1870 88% از چاههای نفتی و نصف تولیدات در آذربایجان متعلق به آذربایجانیها بود. 1872 رژیم تزاری قانونی را وضع کرد که سهم آذربایجانیها از چاههای نفتی به 13% و سرمایه گذاریهای آنان به 5% کاهش پیدا کرد.^[128]طی سالهای 1821 تا 1872 ، هنگامی که حکومت روسیه منوپل دولتی بر اراضی نفت خیز را برقرار کرده بود، اقلیت ارمنی در آذربایجان از تخفیفهای ویژه ای برخوردار بود. از سال 1850 تا 1872 استخراج نفت در وحلۀ اول برای میلیونر ارمنی تئر گوکاسکوف (Ter Gukaskov) و بعدها به هموطن وی میرزایف واگذار شده بود. طی زمان طولانی استخراج نفت برای آذربایجانیها قدغن بود. ^[129]این سیاست تبعیض آمیز یادآور ایجاد امکانات و تسهیلات اقتصادی روسیه نسبت به مهاجرین و تقسیم مجانی زمینهای مسلمانان ما بین آنان نیز بود.

اما با تمام فشارها و سیاستهای تبعیض آمیز حکومت روسیه از منانع تراشی بیش از حدّ در مقابل  فعالیتهای اقتصادی آذربایجانیها ، به عنوان بزرگترین گروه ملی قفقاز، امتناع می کرد. ثروتهای طبیعی آذربایجان از جمله نفت در نهایت متعلق به مردمی بود که قرنها در آن سرزمین زندگی می کردند. در این راستا نیز با شل شدن سخت گیریها مدت زمان زیادی طول نکشید که آذربایجانیها به رقیب سرسختی در برابر روسها و ارامنه تبدیل شدند. گسترش فعالیتهای اقتصادی آذربایجانیها تا حدّی پیش رفت که در اوایل قرن 19 آنها 42% از کلّ تجارت دریای خزر و 52% از تمامی تانکرهای نفتی را در اختیار داشتند. کشتیرانی و حوزه های حمل و نقل تماماً در تملک آذربایجانیها بوده و کارخانه های ریسندگی ، صنایع توتون و ابریشم بکلی تحت کنترل آنها قرار گرفته بود. ^[130]

در سایۀ توسعۀ صنعت نفت (و تأثیرات آن بر سایر رشته های اقتصادی) طولی نکشید که یک طبقۀ دینامیک و خودجوش بورژوازی و در جوار آن طبقۀ کارگر نسبتاً قوی در آذربایجان شکل گرفت که همتای آن در کشورهای اسلامی موجود نبود. اما با تمام پروسۀ صنعتی شدن ، که عمدتاً در شهرها متمرکز شده بود، دهقانان همچنان اکثریت جمعیتی را در تشکیل می دادند و کشاورزان برای بکارگیری زمین ، آب و حیوان به زمینداران کرایه و مالیات می پرداختند.

همانگونه که اشاره شد در رقابت ما بین گروهای اتنیک حکومت روسیه بی طرف نبود. مدارس و مراکز تعلیم و تربیت بطور عمده از طرف مقامات روسی و با بودجۀ دولتی برای مسیحیان ارمنی و گرجی ایجاد می شد اما در مورد آذربایجانیها این بورژوازی و روشنفکران آذربایجانی بودند که ابتکار ایجاد و توسعۀ آنرا بدست می گرفتند. در حالی که ارامنه و گرجیها در مدارس خود و به زبان خود تحصیل می کردند زبان آذربایجانی قدغن و فرزندان زبده های محلی آذربایجانی مجبور به تحصیل در مدارس روسی می شدند. سیاستهای تبعیض آمیز دستگاه تزاری علاوه بر حوزه های اقتصادی و آموزشی ابعاد خود را در حوزه های قانون و حقوق مذهبی نیز خود را نشان می داد. این واقعیت تلخ را محقّق مسائل قفقاز آلتشتاد (A. Altstadt) اینگونه فرمول بندی کرده است:

"اتباع امپراطوری در برابر قانون مساوی نبودند. محدویتها بر علیه غیر مسیحیان ، ترکان آذربایجانی را تحت تأثیر قرار داده بود. برای مثال تنظیمات دستگاه سانسور تزاریسم بسال 1857 مقامات مذهبی ارامنه و گرجیها را از سانسور در داخل جامعۀ اتنیک – مذهبی خود مستثنی کرده و آنرا تضمین میکرد. اولیای امور مذهبی مسلمانان محلی همچون حقوقی دریافت نکرده و از آن محروم بودند. ... به جز دورۀ نایب سلطنتی پرنس گریگوری گولیتسین (Grigorri Golitsyn  1896-1904)سیاست دولتی بی تزلزل ضد مسلمان و ضد ترکی بود."^[131]

در آستانه های تغییر قرن "ماهالهای "آذربایجانی بر خلاف سنت رایج تقسیمات اتنیک و مذهبی پیدا کرده بودند. داغستانیها و ایرانیها (مهاجرین فارس و ترک) در بین آذربایجانیها و روسها در بین ارامنه زندگی می کردند. روسها دستگاه اداری و ساختار حقوقی را کنترل کرده و ارامنه نیز در بین روسها جا باز کرده بودند. تفاوتها و فاصلۀ اجتماعی و اقتصادی ما بین مسیحیان و مسلمانان تحت تمامی حکومتهای روس موجود بود که منشاء بسیاری از نارضایتیهای عمومی را نیز تشکیل می داد.

در صحنۀ سیاسی نیز آذربایجانیها بشدّت محدودیت تمثیلی داشتند. دومای دولتی در سال 1870 برای ثروتمندان زبدۀ آذربایجانی امکاناتی برای همکاری با دستگاه دولتی ایجاد کرده بود. اصلاحات شهری در سال 1844 حق رأی را به میزان ثروت و فعالیتهای بازرگانی گره زده بود. با توجه به کثرت صنعتکاران و ملاکین آذربایجانی می بایستی آنها بیش از 80% نماینده گی ها را در دومای دولتی در اختیار می داشتند. اما محدودیت عضویت در دوما برای غیر مسیحیان سهم آنان را به نصف کاهش داده بود. این تنها بعد از سال 1908 و در اثر اعتراضات گسترده ( بعنوان یکی از دستاوردهای انقلاب 1905) بود که در دومای دولتی اکثریت آذربایجانی حاصل شد. ^[132]این امر در سایۀ رشد آگاهی ملی و سازمانیابی آذربایجانیها در احزاب و سازمانهای سیاسی میسّر شده بود.

در این راستا رابطۀ گروهای اتنیک آذربایجان نیز شدیداً متأثر از سیاستهای رسمی دولت بود. در همین رابطه دو فاکتور اساسی یعنی سیاست مهاجرتی و اسکان دولت تزاری و اعمال تبعیض نسبت به مسلمانان روند دائمی نارضایتی ها را باز تولید می کرد. تداوم این امر شکاف های عمیق اجتماعی و شرایط نابرابر برای کارگران و دهقانان آذربایجانی ایجاد کرده بود. نارضایتیها در وحلۀ اول متوجه مهاجرین ارمنی بود که در روستاها و شهرها فشار بر اهالی مسلمان را به نیابت از طرف دستگاه استبدادی تزاریسم افزایش می دادند.

علاوه بر آن ارامنه تحت رهبری حزب داشناک (Dashnakyozoutioum) جنبش ناسیونالیستی گسترده ای بوجود آورده بودند که بی وقفه اهالی مسلمان را با هدف وادرا کردن آنها به ترک روستاها و اراضی اجداد خود و منوپل اقتصاد شهری آنان در سایۀ تعضیقات دولتی مورد آزار و اذیت قرار می داد. همین فشارها باعث تنشهای دامنه دار ما بین ارامنه و جامعۀ آذربایجانیها شده بود. در گیری خشونت آمیز مابین ارامنه و آذربایجانیها در اواخر قرن  روی داده بود اما ابعاد آنها بسیار محدود بوده و هرگز ابعاد اجتماعی بخود نگرفته بود. لیکن با ظهور ملی گرایی در بین گروههای اتنیک قفقاز و آغاز عدم ثبات سیاسی در روسیه خشونت نیز تدریجاً رو به فزونی می گذارد. ضربه های درد آوری که روستاهای آذربایجانی طی انقلاب 1905 روسیه از جوخه های مرگ داشناکهای ارمنی دریافت کردند جامعۀ آذربایجان را برای نخستین بار از بیخ و بُن تکان داد. ^[133] در سایۀ این ضربات سهمگین بود که جامعۀ آذربایجانی بمثابه یک گروه ملی برای اولین بار در تاریخ بر ضرورت ایدۀ وحدت ملی در برابر ایدۀ سنتی وحدت مذهبی پی بردند. همین آموخته ها آذربایجانیها را بسرعت بر ضرورت ایجاد دولت ملی نیز رهنمون شد.

در این رابطه نباید فراموش کرد که یکی اساسی ترین دلایل خشونتهای سال 1905 نشئت گرفته از سیاستهای ضد ترکی و ضد مسلمان دستگاه تزاری بود که دارای ریشه های تاریخی در کل سیستم استعماری روسیه بود. توطئه های دستگاهای امنیتی روسیه که در دوره های بی ثباتی سیاسی روسیه ، برای تغییر مسیر خواستها و کم کردن فشار بر سیستم استعماری بگردش می افتاد، عملاً گروهای ملی را علیه یکدیگر تحریک می کرد. ^[134]لیکن دلیل دیگر این تنشها، همانگونه که پیشاپیش به اجمال اشاره شد، احساسات اولترا ناسیونالیستی در میان روشنفکران و رهبران سیاسی- مذهبی جامعۀ مهاجر ارمنی نیز بود که بطور عمده خود را در قالب ادعاهای ارضی علیه سرزمینهای همسایگان گرجی، عثمانی و آذربایجانی خود را نشان می داد. این ادعاها ایجاد "ارمنستان بزرگ "و "ارمنستان تاریخی "در اراضی و سرزمینهایی مسلمانان را با تکیه بر فرضیات و تئوریهای تاریخی مورد هدف قرار داده بود.

تنشهای ملی سال 1905 باعث شد تا روستاهای آذربایجان بیش از پیش هموژن و یکدست و شهرها قطب بندی (پولاریزه) شوند. دیگر مرزی روشن مسیحیان را از مسلمانان جدا می کرد در این بین تحولات سیاسی و انقلابات در کشورهای همسایه (عثمانی و ایران) نیز روند قطب بندی ملی منطقۀ قفقاز را شدّت می بخشید. بدین ترتیب همزیستی مسالمت آمیز و زندگی در صلح و آرامش ما بین مسیحیان و مسلمانان  در درون یک سرزمین واحد که مشخصۀ جامعۀ آذربایجان قبل از اشغال قفقاز توسط روسیه بود بتدرج به تاریخ پیوست.

 نتیجه گیری

در آغاز قرن 18 میلادی ، پیش از فتح قفقاز توسط روسیه ، آذربایجان متشکّل از دولتهای مستقل و نیمه مستقل کوچک (خانات) بود. اقتصاد آذربایجان عمدتاً متّکی بر محصولات کشاورزی بوده و در کنار آن تجارت بخش مهمی از حیات اقتصادی را تشکیل می داد. بیشتر آذربایجانی ها در روستاها و ماهالها زندگی کرده و اکثریت مطلق جمعیت منطقه را مسلمانان تشکیل می دادند. هویت عمومی آذربایجانیها  امتزاجی از فرهنگ ما قبل اسلامی ، قومیت و مذهب بود. اقلیتهای دینی آذربایجان متشکّل از جزایر کوچکی از مسیحیان و یهودیها بود که قرنها در کنار مسلمانان در صلح و امنیت به حیات خود ادامه می دادند. لیکن روند زندگی صلح آمیز و همزیستی مسالمت آمیز گروهای اتنیک و مذهبی با اشغال قفقاز توسط روسیه تزاری دگرگون شد.

پیشروی روسیه در قفقاز در آغاز دلایل نظامی داشت. اهداف تزارها علملیات نظامی از قفقاز علیه دشمن دیرینه خود ترکان عثمانی ، فتح فلات ایران و پیشروی بسوی "آبهای گرم "بود. بطور استراتژیک تسخیر قفقاز نه تنها می توانست امکان کنترل دادوستد مابین اروپا و آسیا را برای روسیه فراهم سازد بلکه همچنین درهای بندرهای بزرگ جهان ، راههای بازرگانی و بازارهای جدید را بروی کالاهای روسیه می گشود.

با گذشت زمان دو فاکتور اساسی بصورت دراز مدت بر حیات سیاسی - اقتصادی و تحولات اتنو – گرافیک آذربایجان تأثیر بخشید. فاکتور اول  مهاجرت گروههای کثیری از مسیحیان ، و در رأس آنها ارامنه ، از کشورهای همسایه ، ایران و امپراطوری عثمانی ، و سپس اسکان دهقانان روسی بود. فاکتور دوم عبارت ازتأثیر نقش استخراج و گسترش صنایع نفت بود که بصورت رادیکال اهمیت استراتژیک آذربایجان را افزایش داده و روابط  درونی جامعۀ آنرا دگرگون ساخت.

پروسۀ اسکان مهاجرین بصورت عمده برنامه ای ارگانیزه شده توسط روسیه برای تغییر ترکیب اتنیک و مذهبی مناطق متصرّف شده بود. تقسیم وجوه و مشوّق های نقدی ، ارزاق ، زمینهای کشاورزی و تخفیفهای مالیاتی در میان مهاجرین تنها بخشی از تسهیلاتی بود که برای گره زدن اسکان یافتگان به منطقه بکار گرفته می شد. "سیاست مهاجرتی "تزاریسم که با اسکان حدود 12.400 خانوار ارمنی مابین سالهای 1804 – 1813 و 5000 خانوار از "آلمانیهای وئرتمبرگ " (Wurtemberg) در سال 1819 آغاز شده بود بین سالهای 1828 تا 1830 با اسکان بیش از 200.000 نفر از مسیحیان ارمنی از کشورهای همسایه در آذربایجان بشدّت افزایش یافت. هم زمان و همگام با اسکان گروههای مسیحی ده ها هزار نفر از اهالی مسلمان محلی با اعمال زور به کشورهای هم مرز اخراج و رانده شدند. این امر برای تقلیل تعداد اهالی بومی منطقه و خنثی کردن تهدید امنیتی آنها و همچنین آزاد کردن اراضی قابل کشت منطقه برای اسکان مهاجرین جدید بود. مرحلۀ اول مهاجرتها با افزایش تعداد مهاجرین ارمنی در نواحی غرب آذربایجان و ایجاد یک منطقه ارمنی نشین در خانات سابق ایراوان و قسمتهایی از خانات نخجیوان پایان یافت.

نقل و انتقال گروهای مسیحی به قفقاز در کوتاه مدت اهداف سیاسی– امنیتی داشت. وظیفۀ دراز مدت مهاجرین جدید ایجاد دیوار انسانی و محافظت از مرزهای جدید روسیه بر علیه ترکان عثمانی و قطع نقطه های تماس آن با قفقاز و از آنطریق آسیای مرکزی بود که دارای بندهای اتنیکی ، تاریخی و فرهنگی  (زبان و دین) با آن بود. هدف اسکان مهاجرین مسیحی همچنین خنثی کردن قدرت مسلمانان در داخل قفقاز جنوبی بود که با پتانسیل تهدید اقتدار روسیه مانع پیشروی و فتوحات بیشتر آن به سوی جنوب بودند. حضور مهاجرین اسکان یافتۀ مسیحی حاکمیت و نظارت روسیه بر اراضی متصرّف شدۀ مسلمانان را دائمی می ساخت.

مهاجرتهای پی در پی ارامنه به قفقاز طی سالهای 1853 - 1879 و همچنین سالهای 1890 - 1898 به علت بروز جنگ با عثمانی افزایش چشمگیری داشت. در پایان اولین دهۀ قرن 19 تعداد کلّ مهاجرین و اسکان یافتگان غیر اسلاو به 1.300.000 نفر رسیده بود که سهم ارامنه از آن حدود 1.000.000 نفر تخمین زده می شد. همگام با مهاجرت گروهای مسیحی از کشورهای همسایه موج اسکان مهاجرین روسی (و اوکراینی) از گوشه و کنار امپراطوری روسیه نیز ادامه داشت. تعداد نظامیان ، دهقانان و کارمندان روسی همگام با افزایش سرمایه گذاریها و گسترش صنایع نفت افزایش چشمگیری بعد از سالهای 1872 پیدا کرد.

علاوه بر دگرگونیهای اتنو – دموگرافیک ورود روسیه به قفقاز تغییرات شگرفی در روابط اقتصادی و اجتماعی آذربایجان نیز بوجود آورد. همگام با صنعتی شدن روسیه و افزایش قیمت نفت در بازارهای جهانی صنعت نفت در باکو رشد فزاینده ای یافته و شاخه های دیگر اقتصادی در آذربایجان را نیز تحت تأثیر قرار داد. این پروسه منجر به شکل گیری یک طبقۀ کوچک ، لاکن دینامیک و خودجوش ، بورژوازی و در جوار آن طبقۀ کارگر نسبتاً قوی در آذربایجان شد. روابط اجتماعی سنتی و سیستم مالکیت فئودالی قسماً و به تدریج جای خود را به سیستم اقتصادی – اجتماعی جدیدی داد.

پیدایش نشریات ، گسترش ایدوئولوگیها ، افکار لیبرالی و سوسیال دموکراسی و همچنین سازمانیابی در احزاب سیاسی جامعۀ آذربایجان را دگرگون کرده و ساختارهای سیاسی سنتی را شکست. تبعیض سیستماتیک علیه غیر مسیحیان در حوزه های اقتصادی ، اجتماعی و سیاسی، که در عمل متوجه ترکان آذربایجانی تحت تمامی حکومتهای روسیه بود، با پیشرفتها و تحولات جدید بتدریج به چالش کشیده شد. این تحولات در درجۀ اول منجر به تحکیم مقاومت جامعۀ آذربایجان در مقابل تعضیقات و فشارهای سازمان یافته شد.

فشار ناسیونالیسم ارمنی ، که آماجهای آن بر تصرّف اراضی و ثروتهای طبیعی اهالی بومی منطقه از طریق پاکسازی اتنیک آنها (با پشتوانۀ دولت تزاری) متمرکز شده بود بتدریج عکس العمل متشکل آذربایجانیها را بر انگیخت. تنشهای ملی در پروسۀ انقلاب 1905 روسیه نقطۀ عطفی بود که نه تنها آسیب پذیری جامعۀ آذربایجان تحت پرچم وحدت مذهبی را آشکار ساخت بلکه روند آگاهی ملی را در میان آذربایجانیها را بصورت بی سابقه ای شدت بخشید. بیداری ملی رویاروئی سنتی (مذهبی) جامعۀ آذربایجان با اقتدار و استعمار روسیه را نیز بُعد جدیدی بخشید.

انکشاف روابط اجتماعی – اقتصادی و تحولات سیاسی در کشورهای همسایه همراه با رشد افکار ملی گرائی میزان تحمّل (تولرانس) مابین گروهای اتنیک قفقاز را نیز کاهش داد. بدین وسیله همزیستی مسالمت آمیز و زندگی در صلح و امنیت در درون یک سرزمین واحد که مشخصۀ آذربایجان طی قرون متمادی بود به تاریخ پیوست.

سند شمارۀ 1

گزارش سفیر روسیه در دربار فتحعلی شاهقاجار (گریبایدف) به تزار روسیه در سال 1828

ای.اس. گریبایدف (A. S. Gribiyedov)

"گزارش انتقال ارامنه از پرشیا (ایران) به مناطق ما "

اعلحضرت برای اطمینان می خواستند با کمک اینجانب در بارۀ راههایی که برای انتقال ارامنه از آذربایجان (ایران) اتخاذ شده و دربارۀ اسکان کنونی آنها در مناطق ما اطلاعاتی کسب نمایند. حقایق زیر برای من شناخته شده است. کلنل لازاروف (lazarev) * خود را عامل اصلی این مهاجرت معرفی می کند و تا جائی که ما اطلاع داریم او این امر را ، بدون داشتن کوچکترین اساسی ، در جمع مطرح کرده است. اما ارامنه چیزی در بارۀ او نشنیده بودند و تنها با اطمینان خاطر به روسیه به مهاجرت دست زده و آرزو داشتند تحت حاکمیت قوانین آن قرار گیرند. قرارداد (ترکمن چای) این حق را بطور کامل بدانها می بخشید. پرنس آرقوتینسکی (Argutinsky) ، قامازوف (Gamazov) و دیگر افسران زیر دست آنها طی مهاجرت بسیار فعّال بودند. کلنل لازاروف تنها در فکر این بود که احکام بیجا در مورد تشکیل دسته های مسلح و داوطلب ارمنی ، صادر کند و آنها را در داخل برنامه های خود بگنجاند. این دسته های مسلح هر چند تیپهای وفادار اما اشخاص بی ملاحظه و نسنجیده ای هستند که در قره باغ و دیگر مناطق حکمرانی خود را براه انداخته و قدرت دیگری را به غیر از خود نمی بپذیرند. به دفعات پرنس آرقوتینسکی او را بطور رسمی به خاطر چاخانها، رفتار های سبک و بی موردش نصیحت کرده است. تمامی رفتارهای دیگر کلنل لازاروف شبیه همین وضعیت بوده و ارزش صحبت کردن در بارۀ آنها را ندارد. تنها باید این موضوع را اضافه کنم که هرچند او آدم سطحی است اما شخص فاسدی نبوده و قصد (توانائی) دزدی از اموال عمومی و یا صدمه زدن عمدی بدان را ندارد.

طی توزیع مشوّقهای نقدی در بین اهالی محلی اورمیّه بی نظمیهای بسیاری روی داد. هر چند که هیچگونه تخطّی از قانون نشد: به فقرا کمتر و به ثروتمندان بیش از حدّ پرداخت شد. این امر به دلیل خروج ناگهانی قوای نظامی ما از این ایالت رخ داد. به علت عجله عملیات بدون تفاوت قائل شدن (ما بین اهالی ارمنی) اجرا شد و پول نقد کمک چندانی نکرد چرا که در جهت غلطی توزیع شد. در هر حال این تنها موردی بود که برای من شناخته شده است.  

همین امر در طی مهاجرت نیز رخ داد اما هنگامی که (ارامنه) در مناطق ما اسکان داده شدند همه چیز بصورت بی معنی ، با بی دقتی و نابخشودنی انجام شد. برای کنترل آنان کمیته ای ایجاد شد که چیزی از کار خود نمیدانست و به اعمالی دست زد که می بایست محکوم شود. علاوه بر آن این (کمیته) بیشترین دستورات جامع و دقیق از شما اعلحضرت در بارۀ آنچه باید در این موارد انجام می شد دریافت کرده بود:

1- ارامنه عمدتاً در اراضی مسلمانان اسکان داده شدند. این امر تنها می توانست در تابستان قابل اجرا باشد. چرا که مالکین مسلمان عمدتاً در ییلاق بوده و فرصت زیادی برای معاشرت با تازه واردین بیگانه را نداشتند.

2- هیچگونه الوار ساختمانی برای اسکان تازه واردین ، در هیچ منطقه ای، آماده نشده بود. تمامی اینها فراموش شده بود. اکنون برای بهتر کردن شرایط در سال جاری دیر شده است. این مهاجرین همچون محبوسانی در قفس توسط مسلمانانی که معترض هستند محسور شده اند. اعلحضرت اطلاع دارند که تمامی اهالی (ارمنی) این اراضی باید مهاجر بحساب آیند چرا که طی جنگ به اینجا آمده و هم اکنون بی رمق شده اند.

3- پاداشهای نقدی بصورت بی فایده توزیع شد، با دادن یکی دو روبل  به گداها، بدون اینکه اطلاعات قابل اعتمادی در بارۀ افراد محتاج به دریافت این کمکها و یا احتیاجات شخصی آنان داشته باشند.  یک کمک نقدی به بقدار 25 روبل می توانست (مؤثرتر از) ده برابر مجموع پرداختهای جداگانه طی زمانهای مختلف باشد. هیچگونه اقدامات اساسی در مورد مثلاً مقدار بذر مورد نیاز مهاجرین برای کشت و کار سال آینده و دیگر احتیاجات آنها اتخاذ نشده بود.

قبلاً به استحضار اعلحضرت در مورد اعمال سوء کمیتۀ مهاجرت رساندم. اما باید اضافه کنم که اگر افراد با لیاقتی در داخل آن نیز می بود، که نبود، آنها نیز در شرایط بسیار سختی قرار می گرفتند. حتی بصورت سطحی نیز دفاتر فهرست اموال اراضی و مزرعه های واقع شده در بالای (رودخانۀ) ارس در دایرۀ مدیریت (منطقه) وجود ندارد. حتی تعداد اهالی ساکن این سوی ارس شناخته شده نیست. همین وضع را می توان در مورد املاک مالکین نیز ابراز داشت: هیچکس نمی داند چه کسی صاحب چه چیزی است. بدین ترتیب کمیته (مهاجرین) اطلاعات درستی ندارد که قابل استفاده باشد. فرمانده منطقه می گوید که او قصد داشت تعداد زیادی از تازه واردین ارمنی را در آنسوی ارس اسکان دهد اما آنها (ارامنه) تقاضای اجازۀ اعلحضرت را خواستار شدند تا در اراضی که قبلاً بصورت موقت در آنجا اسکان یافته بودند باقی بمانند و شما این اجازه را به آنها دادید. نایب سرهنگ پرنس آقوتینسکی امید خود را در مورد انجام این گزینه از دست نداده است. این مقام عالیرتبه برای مدیریت خوب و صدیق خود لایق اعتماد کامل دولت می باشد.

سی هزار نقره و دو هزار روبل طلا که بتازگی بعنوان مساعده برای مهاجرین اختصاص داده شده بصورت بسیار مناسب تر بکار برده خواهد شد. اگر اعلحضرت تصمیم بگیرند که در آیندۀ نزدیک نیز دو بار دیگر به همان مقدار (مبلغ) و برای همان منظور اختصاص دهند رفاه مهاجرین ذکر شدۀ بالا (ارامنه) تحکیم خواهد یافت. اما خواهش می کنم در نظر داشته باشید که تعداد کسانی که اکنون کمک طلب میکنند متقابلاً به دولت مالیات خواهند پرداخت ، این مورد را مقایسه کنید با میانگین تخمینی همان تعداد افراد در روسیه ، در آنصورت دیده خواهد شد که تمامی مبالغ اختصاص یافته توسط عالیجناب نه تنها معقول بلکه همچنین ناچیز در مقایسه با سودی که آنها بهمراه خواهند آورد خواهد بود. من مطمئن نیستم که عالیجناب به این مسئله از این جنبه توجه کرده و یا آنرا تصدیق می کنند.

یک منبع مهم دیگر برای کمکهای نقدی (به ارامنه)، که خرجی نیز برای دولت ندارد ، احشام سردارها می باشد که زمانی آنها را به اهالی محلی در ازای پرداخت مالیات داده اند که تعداد آنها هم اکنون به 30 هزار رأس می رسد. با در تملک داشتن این احشام آنها در عوض کره، پشم، کجاوه و غیره دریافت می کرده اند. من در بارۀ احشام چیزهای زیادی شنیده بودم اما بعد از صحبت با پتریکوف (Petrikov) و مئندوکز (Mendoks) از اعضای دایرۀ مدیریت منطقه ای در مورد وجود آنها اطمینان کامل یافته ام. ادامۀ نگه داری احشام سرداران برای دولت سود آور نیست ،(چرا که) تقسیم آنها مابین سربازان (جهت نگه داری) برای دستگاه اداری ما غیر ممکن است ، این به معنای از دست دادن آنهاست ، اما تقسیم آنها در بین مهاجرین (ارمنی) می تواند مزارع آنها را بطور قابل ملاحظه ای بهبود بخشد.

من با جدّیت سعی کردم در آچمازیان و اینجا ، با کمک مترجم خودم داداش اف از اهالی قصبه هایی که از آنها می گذشتم سئوالاتی کنم ، تا مطّلع شوم که آیا سوء استفاده ای در حین توزیع پول صورت گرفته است یا نه! اما هیچکس شکایتی نداشت و (گویا) همچون اتفاقی هرگز نیافتاده بود.

رئیس منطقه ای مترجمان میرزا تاتوس یک کلاه بردار شناخته شده است اما او متصّدی این امور نبود. همچنین برادر او که رئیس ماهال سورمئلی میباشد، و بطور عمده همچون خود او بعنوان یک لات شناخته می شود ، دخالتی در هیچ موردی حین مهاجرت نداشت.

انتظارات بیشتر باید از تلاشهای آنهایی داشت که در امر اسکان تازه واردین مسئول هستند، خصوصاً از پرنس آرقوتینسکی، من مطمئن هستم که او نمی خواهد اشتباهاتی را که مسئول قبلی سرگرد ولادیمیراف  (Vladimirov) مرتکب شد تکرار کند.

ما با پرنس در بارۀ ضرورت توضیح شرایط سخت کنونی مسلمانان به آنها و اینکه این وضعیت مدت زیادی نخواهد کشید و برای رفع نگرانی آنان از تصرّف دائمی زمینهایشان توسط ارامنه و اینکه این اراضی موقتاً از آنها گرفته شده است بطور مفصّل صحبت کردیم. من (همچنین) در این مورد به رئیس پلیس شهر، اعضای دایرۀ مدیریت و خانها ، که به دیدار من آمده بودند، توضیحاتی دادم.

اعلحضرت واقعاً لطف خواهند کرد اگر به ادارۀ حکومت تفلیس دستوری ابلاغ کنند تا چند افسر به اینجا بفرستند. کسی (اینجا) اصلاً کار نمی کند حتی کارمندان دفتر مترجمین. فکر می کنم برای این منظور انتخاب چند دانش آموز از آموزشگاه ارامنه در تفلیس می تواند امکان پذیر باشد.

دوباره در بارۀ مهاجرین عرض می کنم ، من اطمینان دارم که آنها بسیار بیشتر از ارامنۀ گرجستان ما، که عموماً دستفروش بوده و هیچگونه نفی برای دولت ندارند، قابل استفاده خواهند بود در حالی که آنهایی که از پرشیا (ایران) می آیند عمدتاً اصناف و دهاتی ها هستند. (1828)

Armenian Question (Facts and Documents) – Baku, Azerbaijan´ Publishing House 1992

* کلمات داخل پارانتز از مترجم است.

*سرهنگ لازاروف ارمنی الصل بود و خانواده او در سال 1747 از اصفهان  به روسیه مهاجرت  کرده بود.

سند شمارۀ 2

ان. ای شاورُو (N. A. Shavrov)

سن پترزبورگ، 1911

"تهدیدات جدید علیه روسیه در ترانس قفقاز: در بارۀ فروش مُغان به بیگانه ها"

ما مستعمره کردن ترانس قفقاز (قفقاز جنوبی) را نه با اسکان روسها بلکه با بیگانه گان آغاز کردیم. قبل از همه در سال 1819 ما 500 خانوار از آلمانیهای وئرتئمبرگ (Wurtemberg) را ، که از وطن اصلی خود رانده شده و تشکیل کولونیهایی در داخل اسکان یافته های ایالات تفلیس و الیزاوت پل (گنجه) را می دادند اسکان دادیم. البته به مهاجرین بهترین زمینهای دولتی و امتیازات مختلفی داده شد. بعد از پایان جنگ (با ایران)  1828- 1826 در عرض دو سال یعنی از 1828 تا 1830 ما بیش از 40.000 تن از پرشیا (ایران) و 84.600 نفر از ارامنۀ ترکیه را در ترانس قفقاز اسکان داده و بهترین اراضی دولتی را در ایالات الیزاوت پل (گنجه و قره باغ) و ایراوان را به آنها دادیم در حالی که جمعیت ارمنی آن مناطق همچون ناحیه های بورچالی ، آخالتیسخ (Akhaltsikh) و آخالکالاخ (Akhalkalakh) بی اهمیت (ناچیز) بود. برای اسکان آنها 540.000 آرسه از اراضی دولتی اختصاص داده شد و بیش از دو میلیون روبل زمینهای شخصی متعلق به مسلمانان را خریداری کردیم. نواحی کوهستانی ایالت الیزاوت پل (قره قراباغ کوهستانی) و سواحل دریاچۀ گویچه (سوان) توسط این ارامنه اسکان داده شد. باید توجه شود که در میان 124.000 ارمنی که بصورت رسمی اسکان یافته بودند تعداد زیادی اسکان یافته های غیر رسمی نیز بودند بنابراین تعداد کل اسکان یافته ها به 200.000 نفر بالغ می شد. بعد از جنگ کریمه تعداد بیشتری از ارامنه در آنجا اسکان یافتند اما تعداد آنها ثبت نشده بود.

فاصلۀ سالهای 1864 تا 1876 با فعالیتهای شدید ما (روسیه) در ادامۀ اسکان ارامنه و یونانیها از آسیای کوچک در سواحل دریای سیاه و بعد از آن استونیها، لیتوانیها و چکها که با هزینه های دولتی تأمین شد مشخص می شود. بهترین اراضی دولتی به اسکان یافته های جدید اعطا شد. جنگ با ترکیه در 1877 تا 1879 که با پیروزی ما خاتمه یافت ما را با پدیدۀ جدیدی از موج اسکان یافته ها از آسیای کوچک آشنا ساخت: ناحیۀ قارص نزدیک به 50.000 ارمنی و 40.000 جمعیت یونانی داشت و مناطق خالی از جمعیت (ما) بطور کلی به مهاجرین داده شد. در جوار آن ژنرال تئر گوکاسکف (Ter-Gukaskov)* به ناحیۀ سورمئلی 35.000 گاری اسب از ارامنۀ ترکیه را (با خود) آورد که نزد ما باقی ماندند. بعد از ادامۀ سیل ارامنه از آسیای کوچک (آناطولی) مهاجرت دیگر ارامنه همراه با خانواده های آنها بصورت پراکنده شروع شد. دورۀ سالهای 1893-1894 مهاجرت بزرگتری از ارامنه ، طی شورش ارامنه در ترکیه ، را بخود دید. در 1897 هنگامی که رئیس تازه منصوب شدۀ دایرۀ مدیریت محلی پرنس گولیتسین (Golitsyn) به منطقه (اعزام شد) تعداد ارامنۀ بیگانه همانند سال 1894 نه 100 هزار بلکه حدود 900 هزار نفر بود. گزارش پرنس گولیتسین در بارۀ اخراج آنها به نتیجه ای نرسید برای اینکه ترکها آنها را نپذیرفتند و وزارت امور خارجه (ما) نیز بحد کافی مصّر نبود، در نتیجه به ارامنه اعلام شد تمامی آنهایی که تابعیت روسیه را قبول نکنند با زور برگشت داده خواهند شد. البته تمامی آنها تابعیت گرفته و در بین ارمنه ای که قبلاً اسکان یافته بودند ذوب شدند. نمونۀ (برخورد با) ارامنۀ آن زمان منجر به ادامۀ رخنۀ آنها از آسیای کوچک شد و هم اکنون در حدود 35 هزار خانوار ارمنی در ناحیۀ قارص تنها چشم براه دریافت زمین برای مهاجرت هستند. در کنار آنها تعداد قابل توجهی از آسوریها به قسمتهایی از مناطق ما نقل مکان  کرده و همچنین مسلمانان {به ایالت باکو}، اما ارامنه بعنوان بزرگترین گروه مهاجرین بشمار می آیند. از 1 میلیون و 300 هزار ارامنه ای که هم اکنون در ترانس قفقاز زندگی می کنند بیش 1 میلیون نفر آنان متولّدین بومی منطقه نبوده بلکه بوسیلۀ ما اسکان داده شده اند. تعداد ارامنه ای که در سرزمینهای ما اسکان داده شدند به شرح زیر است: در سال 1896 ژنرال آیده شئرمئتیف (Aide Sheremetyev) در گزارش خود تعداد ارامنه در ترانس قفقاز را 900 هزار نفر تخمین زد و در سال 1908 تعداد آنها به 1 میلیون و 300 هزار نفر از هر دو جنس (زن و مرد) رسیده بود؛ بدین ترتیب تعداد آنها کمتر از 400 هزار نفر افزایش نیافته بود. اگر افزایش طبیعی جمعیت نیز به حساب آورده شود نتیجه می گیریم که ما بیش از 300 هزار نفر از ارامنه را در عرض 13 سال اسکان داده ایم.

(آمار) مهاجرین و اسکان  بیگانگان در ترانس قفقاز {بدون تضمین} به شرح زیر است: ارامنه - حدود 1.000.000 نفر ، لهستانیها - حدود 17264 ، چکها - حدود 20041 ، لیتوانیها – 5561 ، مولداویها – 2727 ، یونانیها – 82043 ، یهودیها – 30890 ، استونیها – 5241 ، آسوریها – 5028 از هر دو جنس (زن و مرد). تعداد کل 1.147.972 می باشد.

بر عکس ادعاهای دروغینی که بصورت گستردۀ بکار رفته است (باید گفت که) ارامنۀ بی زمین قبلی قسمت اعظم اراضی دولتی را تصرّف کردند.

از انتشارات آکادمی علوم جمهوری آذربایجان شوروی سوسیالیستی (تاریخ ، فلسفه و قانون) ، 3 - 1988.

*مطالب داخل پارانتزها از مترجم و داخل کروشه ها جزو متن اصلی است.

*  ژنرال تئر گوکاسکوف ارمنی الصل بوده و در ارتش روسیه خدمت می کرد. وی بعدها به یکی از میلیونرهای منطقه نیز تبدیل شد.

نقشه ها

فهرست منابع:

Avtorkhanov Abdurrahman, Bennigsen Broxup Marie (editor) ... ”The north caucasus barriier, The Russian Advance towards the Muslims World” Hurst & company, London 1993

B. A. Budagov, G. A. Geybullayev.  Glossary  of  toponyms  of Azerbaijani origin in Armenia. Baku, 1998

“Flyktingar I den muslimska verden Astriuhrke og Vemund Arbakke” Internasjonal politikk No. 2. 1993

Frazer, J. B., “Travels and Adventures in the Persian Provinces”, London 1826

Journal of the Society for Armenian Studies (1996, 1997 [1999]) Volume 9 (Armenian Research Center University of Michigan-Dearborn)

Goldenberg's Pride of Small Nations: The Caucasus and Post-Soviet Disorder (London: Zed Books, 1994)

G. Garsoian Nina,”Iran and Caucasia” Transcaucasia nationalism and social change”, the university of Michigan 1983

Griboydov A. S., “Report on moving the Armenians from Persia to our regions, “1828, Armenians Question (Facts and documents)” Baku 1992)

George A. Bournoutian, Eastern Armenian in the Last Decades of Persian Rule 1807-1828: A political and Socio-Economic Study of the Khanate of Erivan and the Eve of the Russian Conquest, Malibu, California, 1982.

George A. Bournoutian, “The Politics of Demography: Misuse of Sources on the Armenian Population of Mountainous Karabagkh,” JSAS (1999

George A. Bournoutian, the Khanate of Erevan under Qajar Rule, 1795-1828 (Costa Mesa, CA: Mazda Publishers, 1992)

Glinka S.A. Description of adderbijan Armenian's resettlement to the bounds of Russia - Moscow, typography of Lazarevikh Institute of Eastern Languages, 1831. Baku 1990

Hovannisian R. G., “The republic of Armenian The first year, 1918-1919”, Hoover Institution press Stanford University 1992

Madzjian H.Pasder, “Armenians History”, Paris 1949, Translation of M. Gazi, Teheran 1987

Vagif Arzumanly, Nazim Mustafa. Black pages of  the history. (Resettlement of the Armenians  from Iran and Turkey),  Baku, 1998

L. Altestadt Audrey “The Azerbaijani Turks Power and identity under Russian rule”, Hoover Institution press Stanford University 1992

L. Altestadt Audrey “The Azerbaijani bourgeoisie and the culturl-enlightment movement in Baku: First steps toward nationalism” Transcaucasia Nationalism and change”, The University of Michigan 1993

Shavrov N. I., “New threat to Russian cause in Transcaucasia: Forthcoming sale of Mugan to aliens“Saint Petersburg 1911, Armenians Question (Facts and documents) Baku 1988

Swietochowski Tadeusez,“Russia and Azerbaijan. A Borderland in Transition”, Columbia University Press 1995

Swietochwski Tadeusez, Russian Azerbaijan1905-1920 the shaping of national identity in a Muslim community Cambridge University 1985

Swietochwski Tadeusez, “National Consciousness and political orientations in Azerbaijan1905-1920, Cambridge University 1988

Tofiq Kocharli,Armenian deception (historical information), Institute of Socio-Political Studies and Information, National Academy of Sciences of Azerbaijan, Baku 2001

Tamilla Musayeva, Historical Facts of Armenia´s Actions in Azerbaijan Land. Printed according to the decree of History Institute Academic Council within Azerbaijan National Academy of Sciences, Baku, Elm, 2003,Translated into English – Sabina Almammadova

Velichko V.L. - Caucasus. Russian concern and intertribal questions - Full collection of works, th. 1St. Petersburg - 1904 - Baku, "Elm", 1990.

Western Azerbaijan Complier: Sabir Asadov, Scientific editor: Boudag Boudagov, academician,Chapter 1: History, Sanguinary years of destinay, http://karabakh-doc.azerall.info/ru/azerpeople/ap062-4.php

Ziya Bünyadov,Azərbaycan tarixi uzrə qaynaqlar. Bakı 1989

Rafik Safarov, Ethno-political changes in West Azerbaijan in XIX-XX centuries,http://karabakh-doc.azerall.info/ru/articls/artc113eng-36.php

Rovshan Allahverdiyev, History and undeniable facts of Daglyg Garabagh (in Armenian sources),http://karabakh doc.azerall.info/ru/articls/artc113eng-40.php

Gorkhmaz Mustafayev, Administrative units and population of Garabagh and Gandja khanates at the beginning of XIX century, http://karabakh-doc.azerall.info/ru/articls/artc114eng-15.php

Guntekin Najafli, Intentions of Russia to create Armenian state on the territory of Garabagh khanate,http://karabakh-doc.azerall.info/ru/articls/artc114eng-17.php

Guldane Najafli, Factors which triggered attempts of Armenians to establish state in Garabagh in the I half of XVIII century,http://karabakh-doc.azerall.info/ru/articls/artc114eng-16.php

Ulviyya Hajiyeva, Commemorative notes in Alban Gospels as source of history of Albans in XI-XVIII,http://karabakh-doc.azerall.info/ru/articls/artc114eng-37.php

Rena Bakhyshova, Development of education in Garabagh at the end of XIX century,http://karabakh-doc.azerall.info/ru/articls/artc114eng-31.php

Massiv Resttlement of the Armeniens to Karabakh and other Regions of Azerbaijan, http://karabakh-doc.azerall.info/ru/isegod/isg018eng.htm