نیروگاه هسته ای ارمنستان فرسوده و خطرناک است

برندا شفر، متخصص بین المللی انرژی و سیاست خارجی و عضو هیئت علمی دانشگاه

در اواخر سال 2020،  دولت ارمنستان اعلام کرد که نیروگاه هسته‌ای متسامور (Metsamor) خود را، به منظور تلاش برای ارتقای چشمگیر آن، به مدت پنج ماه در سال 2021 تعطیل خواهد نمود. اندکی بعد، اتحادیه اروپا ضمن تأکید بر اینکه نیروگاه مزبور "قابلیت بروزرسانی، به نحوی که کاملاً از استانداردهای ایمنی پذیرفته‌شده بین‌المللی برخوردار باشد، را ندارد."از ارمنستان خواست تا آن را به طور دائمی تعطیل نماید.  یک حادثه بزرگ هسته‌ای یا تشعشعی در متسامور نه تنها مردم ارمنستان بلکه شهروندان کشورهای همسایه یعنی ترکیه، گرجستان، آذربایجان، ایران، روسیه و جنوب اروپا را تحت تأثیر قرار می دهد. علاوه بر این، ارمنستان می تواند نیازهای انرژی خود را بدون اتکاء به ظرفیت تولیدی نیروگاه متسامور تأمین کند، مخصوصاً که بیش از نیمی از برق نیروگاه را به ایران صادر می کند. افزون بر اینکه ، نیروگاه‌های حرارتی و منابع تجدیدپذیر می توانند جایگزین آنچه در داخل کشور استفاده می‌گردد، بشوند. متسامور حتی به ارمنستان در دستیابی به هدف اعلام شده خود در مورد استقلال انرژی کمک نمی‌کند-همانگونه که روسیه - تأمین کننده اصلی انرژی ارمنستان –بخش عمده گاز طبیعی مورد نیاز این کشور و همچنین سوخت هسته‌ای و تکنسین‌های تخصصی نیروگاه را در اختیار آن قرار می دهد. اما هیچ یک از این استدلال‌ها تاکنون نتوانسته ارمنستان را برای بستن متسامور تحت تأثیر قرار بدهد.

آیا اکنون استدلالی وجود دارد که بتواند جوابگوی این مساله باشد؟

اتحادیه اروپا می‌تواند از ارمنستان بخواهد که با توجه به تحولات اخیر، تعطیلی نیروگاه را مد نظر قرار دهد. برنامه‌های توسعه راه، راه آهن و انرژی دوران پس از جنگ، باید روابط تجاری و حمل و نقل را در منطقه قفقاز جنوبی، پس از درگیری اخیر بین ارمنستان و آذربایجان، افزایش دهد. زیرساخت‌ها و منابع مالی جدید فرصتی تازه در ارمنستان برای استفاده از منابع انرژی جدیدتر، ایمن تر و متنوع تر فراهم می کند. با بستن متسامور، ارمنستان نه تنها به ایمنی شهروندان خود و همچنین شهروندان کشورهای همسایه کمک می کند، بلکه موجب تقویت صلح در قفقاز جنوبی می شود.

نیروگاه اتمی متسامور: متسامور در یک منطقه به شدت زلزله‌خیز نزدیک به پایتخت ارمنستان، ایروان و نزدیک مرز ارمنستان با ترکیه واقع شده است. نیروگاه اصلی ساخت شوروی شامل دو راکتور 400 مگاواتی بود. واحد 1 در سال 1977 فعالیت تجاری خود را آغاز کرد. در پی حادثه چرنوبیل و زمین لرزه بزرگ اسپیتاک در ارمنستان در سال 1988، که منجر به کشته شدن بیش از 25000 نفر شد، هر دو واحد توسط مسوولین شوروی در سال 1989 بسته شد. در سال 1995، به دنبال استقلال ارمنستان، واحد2 نیروگاه متسامور، با پشتیبانی مالی و فنی روسیه با ظرفیت تولید 375 مگاوات برق مجدداً راه اندازی شد. پروانه اولیه بهره برداری نیروگاه قرار بود در سال 2016 پایان یابد، اما ایروان آن را تا سال 2021 تمدید کرد و در اواخر سال 2020 اعلام کرد که قصد دارد فعالیت نیروگاه را حتی برای مدت طولانی‌تر تمدید کند. واحد 1 همچنان بسته‌است.

متسامور یکی از پنج راکتور فعال اواخر دوران اتحاد جماهیر شوروی می‌باشد که فاقد مخزن مهار است، در حالی که وجود آن در راکتورهای مدرن لازم است (سایر راکتورهای بدون مخزن مهار در روسیه واقع شده اند). سوخت هسته‌ای نیروگاه متسامور از روسیه وارد می‌شود، بدون اینکه مقامات هواپیمایی دولتی ارمنستان و یا کشورهای منطقه‌ در جریان امر قرار بگیرند. در حالی که، در دنیا سوخت هسته‌ای اغلب از طریق دریا یا راه آهن انتقال می‌یابد تا تأثیر حوادث احتمالی به حداقل برسد. از زمان شروع مجدد واحد 2 متسامور، سوخت هسته ای مصرف شده راکتور در محل باقی مانده است. آرگ گالستیان، معاون انرژی وقت ارمنستان، در سال 2004 اظهار داشت که جزئیات مربوط به حمل و نقل هوایی سوخت هسته‌ای به منظور "جلوگیری از نگرانی مردم"مخفی مانده است.

بنا به گزارش آژانس بین المللی انرژی اتمی، متسامور از زمان راه اندازی مجدد آن در سال 1995، چندین مورد ارتقای ایمنی و همچنین ده‌ها مورد حوادث ناشی از ایمنی سطح پایین داشته است. هاكوب واردانیان، معاون وزیر امور اجرایی و زیرساخت‌های ارمنستان، كه بر بخش انرژی نظارت می كند، توضیح داد كه پروژه ارتقای متسامور از برنامه زمانبندی عقب افتاده‌است زیرا كارگران ارمنی در زمینه ساخت و تعمیر نیروگاه هسته‌ای "جداً فاقد تجربه"هستند.

یک حادثه هسته ای یا تشعشعی در متسامور نه تنها به دلیل نزدیکی با پایتخت اکثریت جمعیت ارمنستان را تحت تاثیر قرار خواهد داد، بلکه بر شهروندان بسیاری از کشورهای اطراف نیز تأثیر خواهد داشت.  بعلاوه، وقوع یک حادثه یا نشت در این نیروگاه که در کنار رودخانه متسامور واقع گردیده است، از آنجا که رودخانه مزبور در نهایت به رود آراز می‌پیوندد ، باعث ایجاد خسارات در پایین‌دست رودخانه یعنی آذربایجان و ایران خواهد شد.

تلاش‌های اتحادیه اروپا برای بستن متسامور: از اواخر دهه 1990، اتحادیه اروپا در راستای برنامه خویش برای خاموش کردن نیروگاه های هسته‌ای که به نظر آنها خطرناک است، از جمله مواردی که در اتحادیه اروپا واقع شده‌اند، بارها ارمنستان را به بستن متسامور تشویق کرده‌است. در واقع، لیتوانی، بلغارستان و اسلواکی توافق کردند که نیروگاه‌های خود را به عنوان شرط پیوستن به اتحادیه اروپا تعطیل کنند.

ارمنستان به عنوان بخشی از توافقنامه 1998 اتحادیه اروپا، با بستن متسامور تا سال 2004 موافقت کرده بود. اتحادیه اروپا حتی منابع مالی مورد نیاز ارمنستان برای بستن نیروگاه و یافتن منابع انرژی جایگزین را تأمین کرده بود. البته، ارمنستان منابع مالی مزبور را برای ایجاد گذار در بخش انرژی خود مورد استفاده قرار نداد و در نتیجه اتحادیه اروپا در سال 2005 وام‌ها را مسدود کرد. در آن زمان، الكسیس لوبر، رئیس هیأت نمایندگی ارمنستان در اتحادیه اروپا، بر ضرورت تعطیلی نیروگاه تأكید كرد و گفت: "نیروگاه های هسته ای نباید در مناطق زلزله‌خیز ساخته شوند. این نیروگاه برای کل منطقه، زیانبار است...ما می‌خواستیم هر چه زودتر آن را ببندیم".

به همین ترتیب، توافق نامه‌های رسمی همکاری بعدی بین اتحادیه اروپا و ارمنستان، از جمله برنامه اقدام ارمنستان در راستای سیاست همسایگی اتحادیه اروپا در سال 2006 و توافق نامه مشارکت جامع و پیشرفته اتحادیه اروپا و ارمنستان در سال 2017، حاوی برنامه‌هایی در مورد بسته شدن و از کار افتادن متسامور می‌باشد. "سیاست همسایگی اتحادیه اروپا" حتی برای از بین بردن و مدیریت پسماند رادیواکتیو کمک فنی ارائه می‌نمود. پیش از امضای این توافقنامه ، وزیر تجارت و توسعه اقتصادی ارمنستان کارن شماریتیان اظهار نمود که بسته شدن متسامور پیش شرط تعمیق روابط ارمنستان با اتحادیه اروپا است. ارمنستان این توافق نامه را امضا کرد و متعاقباً یک طرح رسمی برای از رده خارج کردن نیروگاه در سال 2007 تصویب کرد. با این وجود، متسامور همچنان به فعالیت خود ادامه می‌دهد.

تقریباً در تمام گزارشات رسمی مربوط به اجرای سیاست همسایگی اتحادیه اروپا، اتحادیه اروپا بر خواسته خود مبنی بر بستن متسامور توسط ارمنستان تاکید نمود. به عنوان مثال ، در گزارش 2011 سیاست همسایگی اتحادیه اروپا - ارمنستان  آمده‌است: "اتحادیه اروپا همچنان خواهان تعطیلی نیروگاه هسته ای متسامور در اسرع وقت می‌باشد، زیرا برای مطابقت با استانداردهای ایمنی هسته ای شناخته شده بین المللی، قابل ارتقا نیست."

توافق مهم بعدی بین اتحادیه اروپا و ارمنستان توافقنامه مشارکت جامع و پیشرفته اتحادیه اروپا و ارمنستان در سال 2017 بود. این توافقنامه بیان می دارد که هر دو طرف در مورد "تعطیلی و برچیدن ایمن نیروگاه هسته‌ای متسامور و تصویب فوری نقشه راه یا برنامه عملیاتی برای این منظور، با در نظر گرفتن نیاز به جایگزینی آن با ظرفیت جدید برای تامین امنیت انرژی جمهوری ارمنستان و شرایط توسعه پایدار همکاری خواهند کرد".

در عین حال، در حالی که ارمنستان توافقنامه‌های مختلفی را برای تعطیلی و برچیدن نیروگاه با اتحادیه اروپا امضا می‌کرد، همچنان بر سر توافقنامه‌های دیگری با روسیه برای افزایش عمر راکتور مذاکره می‌نمود. سپس در مارس 2014، دولت ارمنستان رسماً عملیات متسامور را تمدید کرد. بعدها، هنگام مذاکره در مورد توافقنامه مشارکت 2017 که قبلاً مورد اشاره قرار گرفت، سرژ سرکیسیان رئیس جمهور وقت ارمنستان در تناقض آشکار با تعهد صریح این کشور در متن توافقنامه، اظهار داشت که توافق با اتحادیه اروپا مستلزم بستن متسامور نبود.

اگر با دور تند به دسامبر سال 2020 برسیم، کمیسیون اروپا موقعیت اتحادیه اروپا را دوباره تأیید کرد: "نیروگاه هسته‌ای واقع در متسامور نمی‌تواند برای مطابقت کامل با استانداردهای ایمنی هسته‌ای پذیرفته شده در سطح بین المللی ارتقا یابد و از این رو هرچه زودتر بسته شود و به صورت ایمن برچیده گردد. لازم است ضمن توجه به ضرورت تضمین امنیت انرژی ارمنستان و شرایط توسعه پایدار، به سرعت یک نقشه راه یا برنامه عملیاتی برای حل این مسئله اتخاذ شود".

امنیت انرژی ارمنستان امکان تعطیلی متسامور را فراهم می کند: ارمنستان دارای یک بازار انرژی انحصاری با مصرف نسبتاً کم برق می‌باشد و بخش عمده‌ای از برق صادراتی آن، بیشتر به ایران صادر می‌شود. ارمنستان چندین گزینه برای کاهش نیاز خود به برق و یافتن جایگزین برای برق تولیدی  متسامور دارد؛ یعنی، ارمنستان می تواند نیروگاه هسته‌ای خود را تعطیل کند و همچنان انرژی مطمئن برای جمعیت خود فراهم کند.

بیشتر انرژی در ارمنستان در بخش‌های خانگی و حمل و نقل مصرف می شود و فقط 15 درصد آن توسط بخش صنعت مصرف می شود. ارمنی ها در درجه اول از گاز طبیعی استفاده می کنند که 65 درصد از انرژی مصرفی کشور را تشکیل می دهد. تابستانهای نسبتاً معتدل ارمنستان به این معنی است که برای خنک کردن به انرژی نسبتاً کمی نیاز است. در نتیجه ، مصرف برق به ازای هر نفر در این کشور کمتر از نصف مصرف سرانه برق در اروپا است.

ارمنستان می‌تواند بدون اتکاء به برق تولیدی نیروگاه هسته ای خود نیازهای انرژی خویش را به طور قابل اعتمادی تأمین کند. در حال حاضر، ارمنستان بیش از نصف برق تولیدی نیروگاه متسامور را به کشور همسایه، ایران، صادر می‌کند. اگر این صادرات متوقف شود، مابقی نیاز داخلی می‌تواند با احداث یک نیروگاه حرارتی دیگر تأمین شود.

مقامات ارمنستان از استقلال انرژی به عنوان انگیزه اصلی برای تداوم فعالیت متسامور یاد می‌کنند. آنها خروجی نیروگاه مزبور را به عنوان انرژی تولید داخل طبقه‌بندی می‌کنند، بدون اینکه اشاره نمایند که روسیه تمام سوخت آن را تأمین می کند یا پیچیده‌ترین بخش کار نیروگاه توسط متخصصان روسی و تحت هدایت نهادهای دولتی روسیه انجام می شود. از آنجا که ارمنستان بیش از 80 درصد گاز طبیعی خود را از روسیه وارد می کند و شرکت انرژی روسی گازپروم مالک شبکه گاز ارمنستان است، باز نگه داشتن متسامور مبین وابستگی بیشتر به مسکو است، نه کمتر. در حقیقت، امنیت انرژی ارمنستان می تواند با ایجاد تنوع در منابع و تأمین کنندگان انرژی بهبود یابد. یک نیروگاه حرارتی جدید می تواند دارای ظرفیت سوخت دوگانه با قابلیت انتقال سریع به سوخت مایع (مانند نفت سنگین یا گازوئیل) یا زغال سنگ باشد و در نتیجه وابستگی آن کشور به گاز طبیعی را کاهش دهد. بنابراین، ارمنستان می تواند سوخت پشتیبان یا زغال سنگ را ذخیره کرده و به سرعت به انرژی ذخیره شده تبدیل کند بدون اینکه اختلال جدی در تأمین برق ایجاد شود. ارمنستان همچنین توانایی افزایش تولید هیدروالکتریک خود را دارد.

ارمنستان می تواند از طریق ارتقای بهره‌وری انرژی، مصرف انرژی خود را به میزان قابل توجهی کاهش دهد. علاوه بر این، تقاضای انرژی در ارمنستان در سال 2021 کاهش خواهد یافت، زیرا در جنگ 2020، کنترل مناطق کشور همسایه، آذربایجان، را از دست داد. مناطقی که تا اواخر سال 2020 برق و گاز آن را تأمین می‌نمود.

ابتکارات منطقه‌ای صلح، تجارت جدید انرژی را امکان پذیر می کند: ارمنستان علیرغم تعهداتش در مقابل اتحادیه اروپا برای تعطیل کردن نیروگاه هسته‌ای خود قصد دارد آن را حفظ و ارتقاء دهد. در برنامه استراتژیک توسعه بخش انرژی ارمنستان تا سال 2040 آمده است: "دولت به سیاست حفظ نیروگاه هسته‌ای در ترکیب ظرفیت تولیدی کشور متعهد خواهد ماند." علیرغم عدم تحقق اقدامات مدرن ایمنی و همجواری با یک سوم جمعیت کشور، افکار عمومی در ارمنستان مخالفت بسیار اندکی با این نیروگاه بروز می‌دهند. در حقیقت، مقامات ارمنستان غالباً برخورداری از تنها نیروگاه هسته‌ای در قفقاز جنوبی را به عنوان یک افتخار ملی مطرح می‌نمایند. عوامل مالی نیز احتمالاً نقش دارند. هزینه‌های عمده نیروگاه های هسته ای مربوط به ساختن و برچیدن آنهاست، در حالی که هزینه‌های بهره برداری از جمله سوخت نسبتاً کم است. روسیه همچنین برای تأمین بسیاری از هزینه‌ها به ارمنستان وام می دهد.

در طی پنج ماه 2021 که قرار است متسامور تعطیل شود، اتحادیه اروپا باید از فرصت استفاده کرده و تعهدات ارمنستان برای تعطیلی کامل نیروگاه را به آن کشور یادآوری کند. ارمنستان می تواند به جای سرمایه گذاری در زمینه ارتقاء، بودجه خود را برای ساخت یک نیروگاه حرارتی دیگر اختصاص دهد. این امر موجب تأمین امنیت مردم منطقه و تقویت فرایندهای صلح پساجنگ که شامل اتصالات ریلی و جاده‌ای جدید و امکان تجارت جدید انرژی می‌باشد، خواهد گردید. چنین رویکردی بر همکاری منطقه‌ای از جمله در میان نمایندگان ارمنستان و آذربایجان تأکید می کند.

با احداث راه‌های جدید، راه آهن جدید و احتمالاً خطوط لوله انرژی جدید در منطقه، ارمنستان می تواند منابع انرژی خود را متنوع کند. به عنوان مثال، اتصال ریلی جدید برنامه‌ریزی شده، به ارمنستان امکان وارد کردن سوخت و زغال سنگ را می دهد كه می تواند به عنوان پشتیبان نیروگاه‌های تولیدی گازسوز خود ذخیره نماید. با این افزایش عرضه و تنوع منابع، ارمنستان در واقع امنیت انرژی خود را بهبود می بخشد. نهایتاً، بستن متسامور می تواند ضمن ارتقای امنیت انرژی ارمنستان، امنیت فیزیکی ارمنی‌ها و همسایگان اروپایی آنها را نیز بهبود ببخشد.

اتحادیه اروپا حداقل باید از ارمنستان بخواهد تا یک سیستم هشدار زودهنگام نصب کند که همسایگان و مقر اتحادیه اروپا در بروکسل را از بروز نشتی‌ها یا وقوع حوادث در کارخانه متسامور مطلع کند. اتحادیه اروپا ، سازمان امنیت و همکاری در اروپا، گروه مینسک، وزارت امور خارجه ایالات متحده و سفارت آمریکا در ایروان می توانند این روند را حمایت و پشتیبانی نمایند.

پس از فاجعه هسته‌ای فوکوشیما دایچی در ژاپن، آلمان و دیگر کشورهای مهم اتحادیه اروپا تولید انرژی هسته‌ای خود را متوقف کردند. همچنین، اتحادیه اروپا موفق به بستن نیروگاه‌های خطرناک دوران اتحاد جماهیر شوروی در میان اعضای جدید خود شده است. با این وجود، تا زمانی که نیروگاه‌های مشکل‌ساز در همسایگی اتحادیه اروپا فعال باشند، شهروندان اتحادیه مزبور همچنان در معرض خطر باقی می مانند. اتحادیه اروپا اکنون فرصت دارد تا ضمن تقویت همکاری‌های منطقه‌ای، یکی از این خطرات را برطرف کند، اما تنها در صورتی که ارمنستان را متقاعد کند که برنامه‌های خود برای تعمیر متسامور را به بهای تعطیلی کامل آن لغو کند.