تجدید روابط با عربستان، آیا سپاه ریاض را هم می‌خواهد؟
بیش از پنج سال از گذشت قطع روابط کامل میان تهران و ریاض، هم‌اکنون جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی برای بهبود روابط خود به صورت غیرعلنی در تلاش‌اند.
بر اساس گزارش روزنامه بریتانیایی «فایننشال تایمز» مقام‌های دو حکومت بیستم فروردین ۱۴۰۰ (نهم آوریل ۲۰۲۱) در بغداد پایتخت عراق به صورت مستقیم با هم مذاکره کرده‌اند. این تاریخ دقیقا منطبق بر روزی بود که مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا برای احیای توافق اتمی برجام در وین شروع شد. هرچند مقام‌های دولتی ایران و عربستان این دیدار را تایید نکرده‌اند؛ اما منبعی که این نشست را به روزنامه فایننشال تایمز اطلاع داده، منبعی عراقی یعنی از کشور میزبان بوده است.
پرسش اینجاست که آیا مذاکره با عربستان به وزارت خارجه سپرده شده یا مانند بسیاری دیگر از کشورهای منطقه، سپاه قدس سیاست‌گذاری را در دست گرفته است؟
دور اول گفت‌وگوهای جمهوری اسلامی و عربستان سعودی بر سر حملات شورشیان شیعه مذهب، «انصارالله» یا «حوثی‌ها» بوده است که کنترل بخش‌هایی از یمن را در اختیار گرفته‌اند. حوثی‌ها در هفته‌های اخیر بر شدن حملات خود به داخل خاک عربستان افزوده‌اند و طی ماه‌های اخیر توانسته‌اند، خسارات‌هایی را به عربستان سعودی وارد کنند و هزینه‌های دفاعی این کشور را برای مقابله با حملات هواپیمای بدون سرنشین حوثی‌ها، بالا ببرند.
موضوع یمن و حوثی ها مهم‌ترین اختلاف میان تهران و ریاض در سال‌های اخیر، حتی پیش از توافق هسته‌ای برجام بوده است. عربستان از دولت قانونی این کشور حمایت می‌کند؛ اما حوثی‌ها که علیه دولت دست به مبارزه زده‌اند، از سوی جمهوری اسلامی ایران حمایت می‌شوند.
وقتی عربستان ائتلاف نظامی از کشورهای مسلمان برای جنگ علیه حوثی‌های یمن را سازمان‌دهی کرد، اختلافات دو کشور بالاتر گرفت. حوثی‌ها به صراحت از سوی جمهوری اسلامی پشتیبانی سیاسی شدند و به گزارش نهادهای ناظر بر تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد، سلاح‌های ایرانی در اختیار آن‌ها قرار گرفت که در حملات علیه منافع سعودی هم استفاده شده است. جمهوری اسلامی تنها حکومتی در جهان است که از حوثی‌ها «سفیر» پذیرفته و یک عضو سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را هم به عنوان سفیر خود عازم یمن کرده است.
طولانی شدن اختلاف جمهوری اسلامی و عربستان سعودی باعث فرسایشی شدن جنگ در یمن هم شده که از آن به «نبرد نیابتی تهران و ریاض» یاد می‌شود. یمن در حال حاضر شاهد یکی از بزرگترین فجایع انسانی ناشی از نزاع و درگیری در جهان است.
از قطع روابط تا روابط خصمانه
اختلافات دو کشور بر سر آینده سیاسی یمن و مخالفت عربستان سعودی با توافق هسته‌ای ایران و قدرت‌های جهانی برای رفع تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران در اوج خود بود که عربستان یک روحانی شیعه منتقد حکومت سعودی به نام «شیخ باقر نمر» را اعدام کرد. این روحانی از منتقدان نظام ولایت فقیه در ایران هم بود؛ اما اعدام او فرصت تبلیغاتی علیه سعودی‌ها به جمهوری اسلامی داد.
در حالی که تبلیغات حکومتی در ایران علیه عربستان سعودی بابت این اعدام در جریان بود، گروهی که خود را «طلاب و دانشجویان بسیجی» می‌خواندند، به سفارت عربستان در تهران و کنسول‌گری این کشور در مشهد حمله کردند. تصاویر آتش‌سوزی در سفارت عربستان و مردان سیاه‌پوش خشمگین، مشابه وضعیتی بود که پیش از آن در حمله به سفارت و اقامت‌گاه کارکنان بریتانیایی در تهران دیده شده بود.
در حالی که توافق اتمی بین ایران و قدرت‌های جهانی، از جمله آمریکا، به دست آمده بود و قرار بود با اجرایی شدن آن تمام تحریم‌های بین‌المللی ناشی از برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی رفع شود، عربستان اعلام کرد که کارکنان خود را از ایران فراخوانده است و با اخراج دیپلمات‌های جمهوری اسلامی روابط سیاسی و اقتصادی را به طور کامل قطع می‌کند. بحرین و شماری دیگری از کشورهای عربی به دنبال این تصمیم روابط خود با جمهوری اسلامی را قطع کردند و امارات متحده عربی سطح روابط خود را کاهش داد.
حالا بیش از ۵ سال از دی‌ماه ۱۳۹۴ گذشته است و هنوز روابط تهران و ریاض در همان وضعیت است. طی این مدت دادگاه انقلاب متهمانی از میان دانشجویان بسیجی و دادگاه ویژه روحانیت، طلاب بسیجی متهم را محاکمه کرده‌اند؛ اما بر خلاف درخواست دولت حکم اعلام نشد و حمایت علنی آیت‌الله «علی خامنه‌ای» از رفتار «جوانان انقلابی» تجدید رابطه با عربستان از راه مجازات عاملان حمله را مسدود کرد.
روابط ایران و عربستان که در اواخر دوره پادشاهی «ملک عبدالله» رو به سردی گذاشته بود، پس از شروع دوره «ملک سلمان» به سرعت تنش‌آلود و سپس به قطع کامل روابط رسید. یکی از مخالفان سرسخت سیاست‌های جمهوری اسلامی ایران «عادل الجبیر» وزیر خارجه وقت سعودی بود که به دلیل یک پرونده شخصی، دیدگاهی منفی به جمهوری اسلامی ایران دارد.
وزارت دادگستری ایالات متحده در اوج تنش‌های اتمی ایران و قدرت‌های جهانی اعلام کرده بود که جمهوری اسلامی تلاش کرده در زمانی که الجبیر، سفیر عربستان، در ایالات متحده بوده؛ او را به قتل برساند. فردی به نام «منصور ارباب‌سیر» متهم اصلی این پرونده در دادگاه اتهامات خود را پذیرفت و حکم طولانی مدت زندان گرفت. بعدها مقام‌های آمریکایی گفتند ارباب‌سیر خویشاوند «عبدالرضا شهلایی» از فرماندهان ارشد نیروی قدس شاخه برون‌مرزی سپاه در یمن است که نقشی مهم در حمایت از حوثی‌ها دارد. ایالات متحده برای یافتن این فرد جایزه تعیین کرده و او را در فهرست تحریم‌های مبارزه با تروریسم قرار داده است.
ایران و عربستان در دوران بایدن
حالا بیش از ۵ سال از قطع روابط دو کشور می‌گذرد؛ مدتی است که عادل الجبیر از وزارت خارجه عربستان کنار رفته و جنگ در یمن وضعیتی فرسایشی و غیرانسانی به خود گرفته است. عربستان حامی خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم‌های هسته‌ای علیه جمهوری اسلامی بود. این احتمال هم افزایش پیدا کرده که «جو بایدن» با رفع تحریم‌های دوره ترامپ علیه جمهوری اسلامی موافقت کند و دوباره به توافق هسته‌ای برجام بازگردد.
دولت «حسن روحانی» که به هفته‌های آخر دوره هشت ساله خود رسیده، نه‌تنها نتوانست وعده بهبود روابط با کشورهای عربی حوزه خلیج فارس را محقق کند؛ بلکه این مناسبات در این دوره متشنج‌تر هم شد. خروج آمریکا از برجام منجر به بازگشت تحریم‌ها، از دست رفتن درآمدهای ارزی، بالا رفتن تورم و نمایان شدن ناکارآمدی‌های ساختاری جمهوری اسلامی شد که دولت روحانی تا حدودی توانسته بود بر آن‌ها غلبه کند. قطع روابط با عربستان سعودی و به دنبال آن چند کشور دیگر عربی بزرگترین ضربه به روابط خارجی جمهوری اسلامی پس از خروج ایالات متحده از برجام بود.
جمهوری اسلامی تاکنون تلاش‌های فراوانی برای بهبود روابط با عربستان یا پیدا کردن میانجی برای آن کرده؛ اما همه آن‌ها از جمله تلاش «نخست‌وزیر پاکستان» و «رییس‌جمهور چین» ناکام مانده است.
سپاه قدس، عراق و عربستان سعودی
این احتمال وجود دارد که طرف‌های مذاکره با عربستان در بغداد اعضای سفارت جمهوری اسلامی باشند که همگی وابستگان نیروی قدس سپاه هستند که در موضوع سیاست ایران در یمن محوریت دارند. تنظیم روابط جمهوری اسلامی با سعودی تا پیش از این بیشتر در اختیار دولت بوده تا سپاه پاسداران انقلاب اسلامی؛ اما ممکن است که سپاه علاقه‌مند به وارد شدن به حوزه عربستان هم باشد.
دولت روحانی به دلیل سیاست ناموفقی که در میان کشورهای عربی خلیج فارس داشته، چاره‌ای ندارد که بهبود احتمالی روابط با عربستان را به سپاه پاسداران محول کند که بازیگر و نماینده واقعی قدرت ایران در منطقه است. نتیجه این مصالحه برد-برد برای هر دو طرف است. سپاه دست‌کم اعتبار تجدید روابط با عربستان را از آن خود کند و حتی مثل لبنان، سوریه، عراق و یمن به ریاض سفیر بفرستد و دولت هم در ماه‌های آخر توانسته باشد، یکی از وعده‌های خود را برای بهبود روابط خارجی، به ظاهر محقق شده توسط خود اعلام کند.