دلایل ترکیه برای دیوارکشی‌های مرزی
ترکیه عملیات دیوارکشی مناطق مرزی خود با ایران را آغاز کرده است، برخی تحلیل‌گران ایرانی این اقدام ترکیه را با دیده منفی می‌نگرند. در خصوص اهداف و انگیزه‌های ترکیه از این اقدام، «بازتاب» گفتگویی با «ولی گل‌محمدی»، استادیار دانشگاه تربیت مدرس و کارشناس مسائل ترکیه داشته است.
«بازتاب»؛ آرش صفار- ولی گل‌محمدی در ابتدا به این موضوع اشاره می‌کند که در رسانه‌های داخلی ما متاسفانه خیلی حساسیت ویژه‌ای به این قضیه نشان دادند؛ این در حالی است که بالاخره ترکیه در اسناد بالادستی، با توجه به شرایط داخلی و پیرامونی خود و اوضاع امنیتی منطقه، تصمیماتی را می‌گیرد و پای کار می‌رود. از این جهت، نباید با این اقدام از این جهت که ایران را هدف قرار داده یا محور اصلی آن قطع ارتباط مرزی با ایران است، با حساسیت ویژه برخورد کرد. ترکیه مسائل و دغدغه‌هایی دارد که بسیار هم مهم هستند و سبب چنین تصمیم و اقدامی شده‌اند.
او توضیح می‌دهد که علاوه بر ایران، ترکیه از هفت سال پیش شروع به دیوارکشی مرزهای خود با سوریه کرده است؛ قرار است که حدود ۶۶۰ کیلومتر از مرز دو کشور دیوارکشی شود که حدود ۲۰۰ کیلومتر آن هم انجام شده است. در حال حاضر روی نقاط خیلی ویژه تمرکز دارند؛ الان در استان آرارات و وان حدود ۶۵ کیلومتر دیوارکشی انجام شده است.
این استادیار دانشگاه تربیت مدرس یادآور می‌شود که قرار است ترکها یک دیوارکشی را در مرزهای خودشان با عراق هم انجام بدهند؛ بنابراین مسئله صرفا ایران نیست؛ در واقع ترکیه به برآوردی رسیده که طبق آن، منطقه حداقل در آینده قابل پیش‌بینی شرایط باثباتی نخواهد داشت. از این نظر موضوع پناهندگان عراقی و سوری اهمیت دارد؛ بحث افغانستان، آسیای مرکزی و پاکستان هم مطرح است.
در حال حاضر ایران به یک گذرگاه خیلی مهم برای عبور پناهندگان پاکستانی و افغانستانی تبدیل شده است؛ بنابراین وزارت کشور ترکیه که متولی اصلی چنین ابتکار و اقدامی است، به این نتیجه رسیده است که بخش آسیایی ترکیه در مرز دو هزار کیلومتری این کشور با ایران، عراق و سوریه، با التهاب و تنش روبه‌رو است؛ جنگ داخلی وجود دارد و قدرت‌های مرکزی قادر به تامین امنیت شهروندان خود نیستند. بنابراین هر روز سیل مهاجران و پناهجویان به سمت مرزهای ترکیه افزایش پیدا می‌کند می کند.
این کارشناس مسائل ترکیه معتقد است که ترکها می‌داند که بالاخره این کشور مسیر اتصال اروپا به آسیا است و با توجه به سیل مهاجران باید چاره‌ای اندیشید. این راه حل را فعلا در دیوارکشی دیده‌اند تا بتوانند حداقل کنترل را اعمال کنند. نکته دیگر اینکه دیوارکشی منحصر به ترکیه نیست؛ الان خیلی از کشورهایی که از سیل پناهندگان آسیب دیده‌اند و هزینه داده‌اند، این سیاست را دنبال می‌کنند. احتمالا اروپایی‌ها هم مسئله دیوارکشی در مرزهای بلغارستان با ترکیه را دنبال می‌کنند. بنابراین نباید نگاه ما این باشد که اقدام ترکیه، اقدامی ضد ایرانی است یا با رویکرد ضد ایرانی دنبال می‌شود.
گل‌محمدی توضیح می‌دهد که عوامل اصلی اتخاذ چنین تصمیمی پناهندگان، تروریسم و مسئله قاچاق کالا است. در رابطه با پناهندگان، اکنون ترکیه میزبان ۴/۳ میلیون نفر است که عمدتا سوری هستند اما پناهجویانی از ایران، افغانستان، پاکستان و عراق هم در ترکیه حضور دارند. اکنون یک موج زنوفوبیا (بیگانه‌هراسی) در ترکیه به راه افتاده است. در شبکه‌های اجتماعی یک رویکرد اجتماعی –نه دولتی- ضد افغانستانی، ضد سوری و ضد کردی شکل گرفته است.
این بحران پناهجویی در ترکیه که از آغاز جنگ سوریه شروع شد، ساختار اقتصادی-اجتماعی و ترکیب جمعیتی ترکیه را تحت تأثیر شدید قرار داده است. ابتدا نگاه جامعه ترکیه این بود که پناهجویان چند سالی در این کشور حضور دارند و سپس به کشورهای خودشان باز می‌گردند؛ اما این اتفاق نیفتاد.
الان در ترکیه حدود ۷۰۰ هزار نیروی کار وجود دارد که اصلا بیمه نیست و با دستمزد بسیار پایین کار می‌کند و یک اقتصاد سیاه پناهجویی بر ترکیه حاکم شده است که باعث افزایش نرخ بیکاری شده است. تقاضایی که پناهجویان وارد اقتصاد ترکیه می‌کنند، سبب افزایش نرخ تورم شده است. کمبود مواد غذایی و یورش به سمت بخش مسکن مشکلات زیادی را به وجود آورده؛ اخیرا برخی رسانه‌های ترکیه مدعی شده‌اند که پناهنگان باعث ناامنی اجتماعی شده‌اند و بعضا به خانواده‌های ترک تعرض کرده‌اند؛ بنابراین نفرت‌پراکنی علیه پناهجویان در حال گسترش است.
در این شرایط دولت در یک تنگنا قرار گرفته است؛ یکی از راه‌های پیش روی دولت این بوده است که اجازه ورود پناهجویان را ندهد؛ به ویژه اینکه شرایط در افغانستان وخیم شده است، عراق وضعیت باثباتی ندارد و وضعیت در سوریه هم تغییری نکرده است. دیوارکشی یکی از این راه‌ها است که چنان که گفتیم موضوع جدیدی نیست.
در زمینه قاچاق، این پژوهشگر توضیح می‌دهد که میزان قاچاق که ترکیه در مرز ایران و عراق با آن روبه‌رو است، سالانه ۲ میلیارد دلار است. اگرچه این رقم بالایی نیست، اما به هر حال ترکیه از قاچاق نفعی نمی‌برد بلکه چون بودجه این کشور مبتنی بر مالیات است، قاچاق آسیب‌زا است. بنابراین با هر هزینه‌ای سعی می‌کند جلوی آن را بگیرد.
ولی گل‌محمدی بر این باور است که در خصوص تروریسم هم محور اصلی پ.ک.ک است که عمدتا در کوهستان قندیل و شمال عراق هستند. ترکیه بارها ادعا کرده است که بخشی از نیروهای پ.ک.ک در آذربایجان غربی، کردستان و حتی شمال آذربایجان شرقی حضور دارند.
سال گذشته آقای «سلیمان سویلو»، وزیر کشور ترکیه که امور امنیت داخلی هم زیر نظر او است، مدعی شد که در خوی، ارومیه، بانه و چالدران، قرارگاه‌های پ.ک.ک شناسایی شده است که ایران باید این‌ها را از بین ببرد یا خودمان (ترکیه) وارد می‌شویم و این مراکز را می‌زنیم!! البته نیروهای مرزبانی ایران هم پاسخ او را دادند.
به هر حال واقعیت این است که ترکها بارها در رابطه با همکاری و مقابله با پ.ک.ک در خاک ایران به تهران پیام داده‌اند؛ یعنی همان سیاستی که در رابطه با عراق دارند را می‌خواستند در ایران دنبال کنند. ترکیه الان با اتکا به قرارداد امنیتی که با عراق دارد، پ.ک.ک را در خاک عراق هدف قرار می‌دهد. اخیرا هم وزیر دفاع ترکیه به یک توافق برای این عملیات با اربیل و بغداد دست یافته است. ترکیه دنبال این بوده که همین توافق را با ایران هم داشته باشد. طبیعتا ایران چنین اجازه‌ای نداد.
این کارشناس ترکیه توضیح می‌دهد که البته ترکها مدعی نیستند که ایران با پ.ک.ک ارتباط دارد، بحث ترکها این است که پ.ک.ک از خاک ایران استفاده برای پناه گرفتن در برابر ترکیه استفاده می‌کند.
او می‌افزاید که طی دو دهه گذشته ترکیه به لحاظ سازه‌ای در مقابل مسئله کردی خود اقدامات زیادی انجام داده است. مثلا در جنوب شرقی آناتولی، پروژه آبی «گاپ» وجود دارد. این پروژه در بعد امنیتی به مثابه دیوار آبی در برابر نفوذ پ.ک.ک به مناطق داخلی آناتولی عمل می‌کند. آنجا ۹ یگان نظامی-امنیتی بسیار بزرگ حضور دارند و خود این سدها هم موانع آبی در مقابل ورود کردهای پ.ک.ک هستند که خیلی هم موثر بوده و ورود نیروهای پ.ک.ک به مناطق داخلی آناتولی را حدود ۶۰ درصد کاهش داده است.
حالا ترکیه می‌خواهد دیوارها را به سمت های دیگر، به سوریه عراق و ایران هم امتداد دهد تا نیروهای پ.ک.ک به راحتی در خاک ترکیه عملیات انجام دهند. سال گذشته به دلیل عملیات پ.ک.ک، از فروردین تا مردادماه خط لوله گاز ایران به ترکیه تعطیل بود. از ۱۹۸۴ تا کنون، پ.ک.ک و مسئله کردی ترکیه حدود ۸۰۰ میلیارد دلار به اقتصاد ترکیه، به صورت مستقیم و غیرمستقیم آسیب زده و فرصت‌های جذب سرمایه‌گذاری خارجی را از ترکیه سلب کرده است؛ چهره ترکیه را در جامعه بین‌المللی به یک چهره امنیتی تبدیل کرده و سبب فشار بر ترکیه در مورد نقض حقوق بشر شده است.
پس پ.ک.ک بزرگ‌ترین تهدید امنیت ملی ترکیه است و ترکها هر کاری برای مقابله با آن انجام می‌دهند؛ تا جایی که بسیاری از ۱۹ سدی که ترکیه در پروژه گاپ ساخته است، اصلا توجیه هیدرولیکی ندارد و بیش‌تر ناظر بر مسئله امنیت است.
این عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس اشاره می‌کند که نکته دیگر باید به آن توجه کنیم این است که آنکارا با تهران در تماس است و دولت ایران خیلی مشکلی با دیوارکشی ترکیه ندارد؛ البته نظر مثبت ما را هم نخواسته‌اند، اما ایران هم مشکلی با این موضوع ندارد و اتفاقا همکاری می‌کند.
به گفته گل‌محمدی، با توجه به این نکات، معلوم نیست که چرا بعضا در ایران از این سیاست ترکیه برانگیخته می‌شوند؟ گذرگاه‌های مرزی رسمی بین دو کشور وجود دارد و اتفاقا این اقدام ترکیه به نفع ایران هم هست، چون هزینه هنگفتی را برای مدیریت مرزهای مشترک به صورت یکجانبه می‌پردازد و ایران هم به خصوص در مورد قاچاق از آن سود می‌برد.
او در پایان تأکید می‌کند که نباید نگاه بدبینانه‌ای به موضوع داشته باشیم و موضوع دیوارکشی را نباید با تحولات اخیر در قره‌باغ ارتباط داد.