هزینه‌های «روس‌گرایی» در سیاست خارجی ایران
انتقادات از وابستگی سیاست خارجی ایران به روسیه این روزها در شبکه‌های اجتماعی بالا گرفته است. بسیاری از مردم می‌پرسند چرا اولیانوف، نماینده روسیه، به جای ایران در حال مذاکره با رابرت مالی نماینده آمریکا در مذاکرات وین است. میخائیل اولیانوف با نماینده عربستان سعودی در وین نیز دیدار کرده و او را در جریان وضعیت مذاکرات احیای برجام و در واقع نظرات ایران و آمریکا و روسیه، قرار داده است. اولیانوف با فرستاده کره جنوبی به وین و اتحادیه اروپا نیز مذاکرات مشابهی داشته است.
این‌ها خبرهایی است که این روزها و در جریان دور هشتم مذاکرات احیای برجام در وین، زیاد می‌شنویم. بسیاری از ایرانیان آشکارا از این موضوع خشمگین هستند.
این که میخائیل اولیانوف در جایگاه سخنگوی ایران ظاهر شده است و روند پیشرفت یا موانع مذاکرات را مستمر از طریق توییتر خود به اشتراک می‌گذارد، با واکنش‌های زیادی همراه بوده است. برخی آن را ضعف دیپلماسی طرف‌های ایرانی قلمداد کرده‌اند، و برخی دیگر آن را نشانه‌ای از میزان وابستگی حکومت ایران به روسیه می‌دانند.
حشمت‌الله فلاحت‌پیشه، رئیس سابق کمیسیون امنیت ملی مجلس شورای اسلامی در ایران، می‌گوید روسیه «مفت‌سوار دستاوردهای ایران در برجام» شده است. این نماینده ارشد و پیشین مجلس با اشاره به این که روس‌ها در برخی از مواقع سعی می‌کنند خودشان را حامی برجام نشان دهند، می‌گوید که روس‌ها برجام را به عنوان یک حوزه منافع برای خودشان تعریف کرده‌اند و اگر لازم باشد، زمانی به سود آمریکا از ایران امتیاز می‌گیرند، و بالعکس؛ زیرا به گفته او منافع‌شان در طولانی‌تر شدن روند برجام و نرسیدن به توافق احتمالی است، زیرا دست‌شان خالی می‌شود. به تعبیر فلاحت‌پیشه، روسیه بار‌ها نشان داده است که به راحتی پشت ایران را خالی می‌کند.
چنین انتقاداتی فقط به نمایندگانی چون فلاحت‌پیشه محدود نمانده است. در حالی که پس از علی خامنه‌ای، رهبر نظام جمهوری اسلامی ایران، سپاه پاسداران مدافع اصلی گسترش روابط با روسیه است، حسین علائی، فرمانده سابق نیروی دریایی سپاه پاسداران، در یادداشتی در روزنامه جمهوری اسلامی از فضای حاکم بر روابط جمهوری اسلامی ایران و روسیه انتقاد کرده است. او نوشته است که مسکو همیشه از برگ ایران در حل مسائل خود با آمریکا استفاده کرده و برخی قطعنامه‌ها علیه ایران را روسیه به شورای امنیت پیشنهاد کرده است.
مهم‌ترین و معروف‌ترین انتقاد را از نگرش روس‌ها به ایران، محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه پیشین ایران، مطرح کرده است. او در گفت‌وگویی که انتشار فایل صوتی آن جنجالی به‌پا کرد، گفت که روس‌ها سپاه پاسداران و قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس سپاه، را در جنگ سوریه بازی داده‌اند.
در آن فایل صوتی که در فروردین ماه گذشته منتشر شد، ظریف همچنین از کارشکنی روسیه در به نتیجه رسیدن مذاکرات برجام در سال ۲۰۱۵ سخن گفته بود. ظریف گفت: «هدف روس‌ها این بود که توافق هسته‌ای انجام نشود.» به گفته او، روس‌ها «وقتی دیدند ما داریم به توافق می‌رسیم، شروع کردند به ایجاد مانع.» ظریف از کارشکنی سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه، در جریان مذاکرات هسته‌ای انتقاد کرد و گفت که لاوروف در هفته آخر امضای برجام حداکثر تلاش خود را به‌کار گرفت که برجام به نتیجه نرسد. او در تایید این استدلال خود به عکسی که وزرای خارجه بعد از برجام گرفتند، اشاره کرد و گفت که در آن عکس، وزیر خارجه روسیه حضور ندارد.
چنین انتقاداتی از سوی مردم، کارشناسان، و حتی برخی از نمایندگان و مقامات نظام، بیش از گذشته شنیده می‌شود، اما به نظر می‌رسد که رهبر جمهوری اسلامی ایران و فرماندهان سپاه پاسداران همچنان با اشتیاق به سوی گسترش روابط با کرملین می‌روند. در همین چارچوب، نه تنها تیم مذاکره‌کننده ایران در وین به روسیه و اولیانوف تکیه کرده است، بلکه قرار است به‌زودی ابراهیم رئیسی، رئیس جمهوری ایران، به مسکو برود.
بهمن ماه سال گذشته نیز محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس شورای اسلامی ایران، در سفر به روسیه پیام علی خامنه‌ای به ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه، را به رئیس مجلس دومای روسیه داد. در آن پیام، روابط روسیه و ایران روابطی راهبردی و استراتژیک قلمداد شده بود. اما نوع برخورد روس‌ها با سفر قالیباف، این انتقاد را در افکار عمومی ایران دامن زد که تهران روابط با مسکو را گدایی می‌کند. پوتین در جریان آن سفر قالیباف حاضر به ملاقات با او نشد، و این امر بر دامنه انتقادات از سیاست خارجی ملتمسانه تهران در برابر مسکو افزود.
منتقدان بر این باورند که در حالی که جمهوری اسلامی ایران قصد دارد روابط خود را با روسیه رابطه‌ای راهبردی قلمداد کند، به نظر نمی‌رسد که روسیه تمایلی به ایجاد یک اتحاد راهبردی با ایران داشته باشد. از نظر آنان، روسیه همواره از کارت ایران در مواقع ضروری و به نفع خود استفاده کرده و از اختلاف تهران و واشنگتن بیشترین بهره را برده است. در واقع، روسیه در حالی که تمایلی به بالا گرفتن اختلاف و وقوع درگیری نظامی میان ایران و ایالات متحده ندارد، اما در عین حال از حل اختلاف میان این دو کشور هم استقبال نمی‌کند. بر این مبنا، به‌نظر می‌رسد که نفع روسیه در ادامه اختلافات ایران و آمریکا و طولانی‌تر شدن روند مذاکرات هسته‌ای، و ایفای نقش مدافع و متحد ایران از سوی مسکو باشد.
چنین نگاه باج‌گیرانه‌ای به ایران، حتی از طرف چین نیز شکل گرفته است. در حالی که خامنه‌ای و فرماندهان سپاه پاسداران با آمریکا‌ستیزی و پرهیز از روابط جدی با قدرت‌های اروپایی بر سیاست «نگاه به شرق» تاکید می‌کنند، پکن و مسکو خود را در موقعیت بهره‌برداری از اختلافات ایران با آمریکا و اروپا می‌بینند.
در سال‌های گذشته چین از تحریم‌های آمریکا علیه ایران سود فراوانی برده است. طی سال‌هایی که ایران تحت تحریم قرار گرفته و با آمریکا رابطه‌ای نداشته و از روابط عادی با اروپا هم محروم بوده است، چین به بزرگ‌ترین واردکننده نفت ایران و مهم‌ترین شریک تجاری آن بدل شده است.
بر اساس گزارش خبرگزاری «بلومبرگ»، چین در ماه نوامبر حدود ۱۸ میلیون بشکه، معادل ۶۰۰ هزار بشکه در روز، نفت خام از ایران وارد کرده است. این رقم حدود ۴۰ درصد بالاتر از ماه اکتبر، و بالاترین رقم از اواسط تابستان گذشته است. این در حالی است که ایران حدود ۴ دلار در هر بشکه به چین تخفیف می‌دهد.
خبرگزاری بلومبرگ روز چهارشنبه ۱۱ ژانویه ۲۰۲۲ نیز از افزایش ۵۳ درصدی خرید نفت «ارزان و تحریم‌شده» ایران توسط چین خبر داد.
آماری که سازمان «اتحاد علیه ایران هسته‌ای» اخیرا منتشر کرده است، نیز نشان می‌دهد که چین از ژانویه تا سپتامبر ۲۰۲۱، در مجموع ۳۱۰ میلیون بشکه از ایران نفت خام وارد کرده است.
با این حال، چین از پراخت بهای نفت وارداتی از ایران به شکل دلار خودداری می‌کند و به بهانه تحریم‌های آمریکا، خواهان تحویل کالای چینی در ازای واردات نفت از ایران است. انتقادات افکار عمومی ایران از این نوع رابطه ناسالم با چین هم بالا گرفته است.
قرارداد ۲۵ساله همکاری ایران و چین، به عنوان نمادی از این رابطه ناسالم تهران و پکن، با واکنش افکار عمومی در ایران مواجه شده است. در نگاه نخست، انعقاد قرارداد همکاری میان دو کشور باید امری مثبت تلقی شود، اما برای ایران که به دلیل سیاست‌های نظام جمهوری اسلامی در جهان و منطقه در انزوا قرار گرفته است، پذیرش و انعقاد چنین قراردادی که منافع ملی ایران در آن در نظر گرفته نشده است، از موضع ضعف تلقی می‌شود.
علی خامنه‌ای و فرماندهان سپاه همچنان از گسترش چنین روابطی با روسیه و چین دفاع می‌کنند، اما واقعیت این است که روز به روز بخش بیشتری از ایرانیان به این نتیجه می‌رسند که پکن و مسکو در حال باج‌گیری از ایران هستند.