افتتاح کارخانه تولید پهپاد ایرانی ابابیل ۲ در تاجیکستان و اهمیت آن در خدمت ارتش تاجیکستان
بابک تقوایی
صبح سه‌شنبه، ۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۱، برابر با ۱۷ مه ۲۰۲۲، یک کارخانه تولید پهپاد ایرانی ابابیل-۲ با حضور سرلشکر محمد باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح رژیم جمهوری اسلامی و سپهبد شیرعلی میرزا، وزیر دفاع تاجیکستان، در دوشنبه، پایتخت این کشور افتتاح شد؛ کارخانه‌ای که بر اساس تصاویر منتشرشده از محصولات آن، در حال تولید انواع شناسایی و هدف پهپادهای ابابیل-۲ است.
ابابیل-۲ یکی از ارزان‌ترین و پرتعدادترین پهپادهای تولید ایران است که در سال ۱۳۷۱ ابتدا به‌عنوان هدف پرنده برای سامانه‌های پدافندی به‌منظور آموزش خدمه آن‌ها طراحی و تولید انبوه آن در سال ۱۳۷۶ آغاز شد؛ اما دیری نپایید که نمونه‌های شناسایی آن یعنی ابابیل-اس و انتحاری آن یعنی ابابیل-تی ساخته شد و هم‌اکنون به‌طور گسترده در اختیار نیروی دریایی سپاه و نیروی هوافضای آن قرار دارد.
انواع شناسایی و انتحاری ابابیل-۲ سال‌ها است که در سوریه، لبنان و یمن تولید می‌شوند و با نام‌های قاصف-۱، مرصاد-۱ و بصیر-۱ در خدمت ارتش عربی سوریه، ارتش ملی لیبی و همچنین شبه‌نظامیان وابسته به نیروی قدس سپاه چون کتائب حزب‌الله (عراق)، حزب‌الله لبنان، حوثی‌ها و حماس قرار دارند. در جریان جنگ یمن، شبه‌نظامیان حوثی از این پهپادها (قاصف-۱) علیه نیروهای ائتلاف عربی استفاده کردند. حزب‌الله و حماس هم این پهپادها را در عملیات‌های تهاجمی و شناسایی علیه اسرائیل به کار گرفتند؛ عملیات‌هایی کاملا ناموفق که به انهدام این پهپادها منتهی شدند.
نیروهای مسلح تاجیکستان با استفاده از انواع شناسایی پهپادهای ابابیل-۲ می‌توانند مرز یک هزار و ۳۵۷ کیلومتری خود با افغانستان را کنترل کنند؛ مرزی که هم‌اکنون با به قدرت رسیدن پیکارجویان طالبان در افغانستان، نیروهای زمینی و مرزبانی تاجیکستان همواره به‌شدت آن را تحت‌نظر دارند تا از نفوذ افراط‌گرایان به خاک این کشور برای اجرای عملیات تروریستی جلوگیری کنند.
تاجیکستان از ابتدای استقلال خود و در جریان جنگ داخلی در این کشور و مناقشات امنیتی پس از آن، برای مقابله با شورشیان و پیکارجویان مسلح عضو گروه‌های اسلام‌گرا از جمله طالبان همواره به ارتش روسیه و هند متکی بود. در سال‌های اخیر، به دنبال کمرنگ شدن تدریجی حضور نظامی روسیه در این کشور، ارتش و نیروی هوایی کوچک تاجیکستان در محافظت از مرزها و مقابله با تهدید طالبان و همچنین درگیری‌های مرزی با قرقیزستان نقش پررنگ‌تری ایفا کردند. در این گزارش به بررسی پهپاد ابابیل-۲ و اهمیت آن در مقابله با تهدیدهای امنیتی تاجیکستان می‌پردازیم.
طالبان و حرکت اسلامی ازبکستان، دو تهدید امنیتی برای تاجیکستان
فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و تشکیل جمهوری‌های استقلال‌یافته و نوظهور زمینه را برای بروز جنگ‌ها و درگیری‌های گسترده با ریشه‌های مذهبی، قومی و زبانی در این کشورها فراهم کرد که بارزترین آن جنگ آذربایجان و ارمنستان بر سر منطقه آرتساخ یا قره‌باغ بود. در تاجیکستان تازه‌استقلال‌یافته نیز جنگ داخلی با ریشه قومی از اردیبهشت ۱۳۷۱ آغاز شد. دولت روسیه و نیروهای مسلح آن همواره به کشورهای تازه استقلال‌یافته که با گروه‌های اسلام‌گرا می‌جنگیدند، یاری کردند.
همه‌چیز در تاریخ ۱۵ اردیبهشت ۱۳۷۱ آغاز شد؛ پس از آنکه گروهی از طرفداران دولت امامعلی رحمان با هواداران مسلح رحمان نبی‌اف، دبیر اول حزب کمونیست تاجیکستان شوروی و دومین رئیس‌جمهوری تاجیکستان، در دوشنبه درگیر شدند. پس از آن، کمیته امنیت دولتی تاجیکستان (کاگ‌ب) تلاش کرد به این مناقشه پایان دهد اما موفق نشد و این درگیری‌ها به استان قرغان تپه در جنوب این کشور کشیده شد.
مهم‌ترین واحد ارتش سرخ اتحاد جماهیر شوروی در تاجیکستان لشکر ۲۰۱ موتوریزه آن مستقر در دوشنبه بود. بر خلاف بسیاری از واحدهای نظامی ارتش سرخ در جمهوری‌های تازه‌استقلال‌یافته، افسران لشکر ۲۰۱ عمدتا غیربومی بودند و به دنبال بروز جنگ داخلی در این کشور، عمده سربازان وظیفه آن که تاجیک‌تبار و محلی بودند، خدمت را ترک کردند. در شهریور ۱۳۷۱، بوریس یلتسین، رئیس‌جمهوری وقت جمهوری فدراسیون روسیه، فرمان بازگشت لشکر ۲۰۱ به روسیه را صادر کرد و از آن پس، این لشکر به‌عنوان بخشی از نیروی زمینی این کشور محسوب شد.
این لشکر در تامین امنیت تاجیکستان از طریق پشتیبانی از عملیات‌های ارتش تاجیکستان در حمایت از دولت امامعلی رحمان نقش مهمی ایفا کرد. با افزایش بنیادگرایی اسلامی در غرب و ولایت خودمختار بدخشان کوهستانی، لشکر ۲۰۱ ارتش روسیه در نتیجه حملات تروریستی، خسارات و تلفاتی متحمل شد. امارت اسلامی طالبان و القاعده در افغانستان در حمایت تسلیحاتی از این گروه‌های اسلام‌گرا نقش مهمی داشتند.
سرانجام با میانجی‌گری رژیم جمهوری اسلامی ایران، مذاکرات سعید عبدالله نوری، رئیس حزب نهضت اسلامی تاجیکستان، و امامعلی رحمان، رئیس‌جمهوری تاجیکستان، در سال ۱۳۷۴ در تهران آغاز شد و پس از سه سال، در تاریخ ششم تیر ۱۳۷۶ به آتش‌بس و انعقاد قرارداد صلح منتهی شد و به جنگ داخلی در این کشور پایان داد.
تاجیکستان بار دیگر از ۲۸ شهریور ۱۳۸۹ در یک بحران امنیتی دیگر درگیر شد؛ بحرانی ناشی از عملیات خرابکارانه شبه‌نظامیان اسلام‌گرا عضو حرکت اسلامی ازبکستان و متحدان تاجیک آن از حزب رنسانس اسلامی تاجیکستان در شرق این کشور. این درگیری‌های جسته‌وگریخته و پراکنده تا شهریور ۱۳۹۴ ادامه یافت و حدود ۲۰۰ نفر از نیروهای دو طرف درگیر در جنگ را به کام مرگ کشاند.
حزب حرکت اسلامی ازبکستان که از تابستان ۱۳۷۷ به منظور مبارزه و سرنگونی دولت اسلام کریم‌اف در ازبکستان و تاسیس ولایت اسلامی در این کشور تشکیل شد، در کنار طالبان، القاعده و داعش خراسان از تهدیدهای امنیتی بالقوه برای تاجیکستان‌اند. به قدرت رسیدن دوباره طالبان در افغانستان خطر افزایش بنیادگرایی اسلامی در این کشور و گسترش فعالیت‌های گروه‌های تروریستی فوق در مناطق همجوار با تاجیکستان را چند برابر کرد؛ موضوعی که نیروهای مسلح تاجیکستان را با یک بحران امنیتی در مناطق هم‌مرز و همجوار با افغانستان مواجه کرد و نیاز بود تا نیروهای امنیتی تاجیک این مناطق را دائما رصد کنند.
ابابیل-۲، خلا ناشی از فقدان پهپاد شناسایی در ارتش تاجیکستان را پر می‌کند
نیروی زمینی تاجیکستان از دو تیپ موتوریزه، یک تیپ توپخانه، یک هنگ موتوریزه گارد، یک لشکر مستقل ضدتانک، یک گردان مستقل شناسایی، یک گردان مستقل امدادی، یک گردان مستقل مخابراتی و یک واحد دفاع شیمیایی و بیولوژیکی تشکیل شده است. این ارتش کوچک ۳۰ دستگاه تانک تی-۷۲ از ارتش سرخ به ارث برد و در سال ۱۳۹۶ هم دولت روسیه سه دستگاه تانک تی-۷۲بی۱ به ارتش تاجیکستان هدیه داد.
این ارتش همچنین ۲۳ دستگاه نفربر هجومی، ۲۳ دستگاه نفربر چرخدار و ۱۰ دستگاه خودرو زرهی شناسایی به‌ارث‌رسیده از ارتش سرخ یا تحویل‌داده‌شده از دولت روسیه به‌عنوان کمک نظامی را در اختیار دارد. در سال‌های اخیر، ۲۱ دستگاه خودرو زرهی مقاوم به مین و ۱۱ دستگاه نفربر چینی برای ارتش تاجیکستان خریداری شد. برای تیپ توپخانه این نیرو هم ۱۵ دستگاه راکت‌انداز چندتایی گراد از بلغارستان تامین شد؛ راکت‌اندازهایی که در کنار ۱۳ دستگاه توپ کششی، سه دستگاه توپ خودکششی و ۱۰ دستگاه خمپاره‌انداز به خدمت گرفته شدند.
نیروی هوایی و پدافندی تاجیکستان نیز ۲۱ فروند هلی‌کوپتر، پنج فروند هواپیما و دو گردان سامانه پدافندی ارتفاع متوسط اس-۱۲۵ پچورا-۲ام و تعدادی موشک دوش‌پرتاب استرلا-۲ و تیربارهای شلیکا در اختیار دارد. از میان هلی‌کوپترها، تنها هفت فروند از نوع میل می-۲۴ پی و وی (Mi-24P/V)اند و بقیه عبارت‌اند از دو فروند میل می-۸تی و ۱۲ فروند میل می-۸ام‌تی وی-۱ و ام‌تی‌وی-۵ ترابری. از میان هلی‌کوپترهای تهاجمی، تنها دو فروند و از میان ترابری‌ها، تقریبا دوسوم هم‌اکنون عملیاتی‌اند.
در حالی که نیروی هوایی تاجیکستان تنها هفت فروند هلی‌کوپتر تهاجمی به‌عنوان قوای رزمی در اختیار دارد، هواپیماهای تهاجمی آن چهار فروند ال-۳۹سی اهدایی روسیه‌اند که در سال ۱۳۸۶ تحویل شدند و به‌ندرت به پرواز درآمدند؛ هواپیماهایی سبک با قابلیت حمل چهار بمب کوچک غیرهدایت‌شونده یا چهار پرتابگر راکت‌های غیرهدایت‌شونده کوچک.
به دنبال به قدرت رسیدن طالبان و با توجه به فقدان هواپیماهای شناسایی و پهپاد در تجهیزات نیروهای مسلح تاجیکستان، این کشور از رصد دائمی مرزهای خود با افغانستان عاجز بود و در مواردی تنها از معدود هلی‌کوپترهای عملیاتی میل می-۸ام‌تی‌وی-۱ برای پرواز بر فراز مناطق مرزی آن هم در ساعات محدودی از روز، استفاده می‌کرد.
شمار محدود تجهیزات شامل هلی‌کوپترها، تانک‌ها و توپخانه ارتش تاجیکستان را برای تامین امنیت مرزهایش، همواره به لشکر ۲۰۱ ارتش روسیه که هم‌اکنون پایگاه ۲۰۱ نام دارد، متکی می‌کند؛ لشکری که خود دارای یک تیپ زرهی مجهز به ۳۰ دستگاه تانک میدان اصلی میدان نبرد از نوع تی-۷۲بی۳ام، یک اسکادران هلی‌کوپتری با شماری هلی‌کوپتر همه‌منظوره میل می-۸ام‌تی‌وی-۵ و هلی‌کوپتر تهاجمی میل می-۲۴پی مجهز است. این تیپ همچنین انواع سامانه‌های پدافندی تاکتیکی (متحرک) ارتفاع پست و متوسط و همچنین یک گردان سامانه پدافندی بردبلند اس-۳۰۰ پی اس دارد و به یک گردان پهپادی با ده‌ها فروند پهپاد شناسایی مجهز است.
با وجود این، به دنبال درگیری ارتش روسیه در هجوم به اوکراین در ماه‌های اخیر، پایگاه ۲۰۱ ارتش روسیه در تاجیکستان با کمبود نیرو و برخی تجهیزات از جمله پهپادهای شناسایی مواجه است. امری که در نهایت سبب شد وزارت دفاع تاجیکستان برای ساخت تاسیسات تولید پهپاد در دوشنبه، با وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح ایران قراردادی امضا کرد. این تاسیساتی هم‌اکنون ساخت پهپادهای شناسایی ابابیل-۲ را آغاز کرده‌اند.
نمونه شناسایی/نظارتی ابابیل-۲ به نام ابابیل-اس دارای شعاع عملیاتی ۱۰۰ کیلومتر و مداومت پروازی ۷۵ تا ۱۲۰ دقیقه است. پهپادی با قابلیت پرواز تا حداکثر ۱۱ هزار پا و حداکثر سرعت ۲۵۰ کیلومتر بر ساعت. این پهپادهای کوچک به‌راحتی از روی خودروهای پرتابگر به پرواز درمی‌آید و پس از اجرای ماموریت با چتر بازیابی می‌شوند. این پهپادهای می‌توانند در رصد برخی از نقاط حساس مرزی با افغانستان استفاده شوند.
با افزایش توانمندی و تجربه ساخت پهپادهای ایرانی تحت لیسانس در دوشنبه پیش‌بینی می‌شود که پهپادهای پیشرفته‌تر و پیچیده‌تر از ابابیل-۲ هم در دوشنبه تولید شوند و در آینده، در اختیار نیروهای مسلح تاجیکستان قرار گیرند؛ پهپادهای چون ابابیل-۳ تهاجمی.