مروری کوتاه بر تاریخ اقوام و زبان آذربایجان
اقوام ساکن آذربایجان
آذربایجان زیستگاه سومرها، ایلامیها، هوری ها، آراتتاها، كاسسی‌ها، قوتتی‌ها، لولوبی ها، اورارتوها، ایشغوزها (ایسكیت‌ها)، مانناها، گیلزان‌ها، كاسپی ها و ... بوده است كه زبان تمامی آنها التصاقی و جزو خانواده زبانهای تركی بوده است.
آذربایجان از حدود هفت هزار سال قبل جایگاه تمدنهای سومر و ایلام بوده و نتایج حاصل از حفریات هیأت باستانشناسی آمریكایی – ایرانی به رهبری رابرت دالسون در تپة حسنلو تاریخ این منطقه را به ده دوره تقسیم نموده است كه اولین دوره آن 6000 سال قبل از میلاد مربوط به هوریها حدود 6000 سال قبل از میلاد و آخرین دوره مربوط به مانناها می‌باشد.
1 – جایگاه اصلی هوریها در هزاره 3 و 4 (6000 سال قبل) در آذربایجان و مناطقی از قسمتهای شمالی زاگرس و كوههای توروس است. همچنین از ربع سوم هزاره قبل از میلاد (2400 سال قبل از میلاد) سندی كه با الفبای اككد و به زبان التصاقی هوری نوشته شده نشان از پادشاهی حاکمی به اسم تیشاری از پادشاهان هوری در این منطقه می باشد. از دیگر حاکمان هوری ها می توان به ساشانار كه در 1450 سال قبل از میلاد حكومت می‌كرد.
2 – كاسسی ها: جایگاه اصلی كاسسیی ها آذربایجان نبوده ولی در همسایگی آن می زیسته اند. و از حدود 3000 سال قبل از میلاد مابین ایلام و مناطقی از آذربایجان ساكن شده اند و به دلیل همزبانی و ارتباط سیاسی، فرهنگی، اجتماعی تاثیر زیادی در تاریخ آذربایجان داشتند.
3 – قوتتی‌ها حدود 2800 سال قبل از میلاد و لولوبی‌ها 2500 سال قبل از میلاد در شرق و جنوب دریاچه ارومیه و قزوین و همدان سکنی گزیده و حکمرانی کردند.
4 – اورارتوها 1000 سال قبل از میلاد در آناتولی و پیرامون دریاچه وان و كوههای زاگرس و اطراف دریاچه ارومیه و شهرهای ماكو و نخجوان امروزی تمدن خود را برپا کردند.
5 – در اوایل عصر 19 قبل از میلاد، اتحاد قبایل مانناها منجر به تشکیل دولتی بزرگ در آذربایجان شده است.
6 – نواده های قوتتی‌ها و لولوبی‌ها یعنی مادها 670 سال قبل از میلاد به همراه مانناها حكومتی قدرتمند به وجود آوردند كه همدان، اراك، ساوه، زرند، سونقور، كاشان، قم ، قزوین ، زنجان و ... تحت حاكمیت خود درآوردند.
زبان اقوام ساکن آذربایجان:
دیاكونوف در فصل 42 كتاب خود از ارتباط زبانی مادها و سومرها سخن به میان می آورد.
از دیگر همسایگان مادها كه همزمان با آنها بوده و زبان هردوی آنها از یك خانواده می باشد می توان به ایشغوزها اشاره كرد كه در قرنهای 7 و 8 قبل از میلاد در آذربایجان زندگی كرده‌اند.
مادها بر خلاف تصور، خود یك قبیله منفرد بودند. هفت قبیله آذربایجان باستان كه قبلاً جزء اتحادیه ماننا و اورارتووساكایی بودند اتحادیه ای تشكیل دادند كه بعدها یونانیان باستان آنها را میدیا (ماد) نامیدند، این قبایل را هرودوت تاریخ نگار یونانی چنین نام می‌برد:
Boasai- Parelakenoi- Stroukhotes- Magai- Boudioi- Arizantoi- Mid
و نیز مطالعه نامهای شهرها و ولایات مادها نشان از آریایی نبودن آنها دارد.
زبانهای رایج در دنیا در سه گروه جای دارند:
1 – زبانهای التصاقی كه تمام زبانهای مربوطه به خانواده زبان تركی در این گروه قرار دارند.
2 – زبانهای تحلیلی مانند زبان عربی
3 – زبانهای هجایی كه از مانند زبان چینی.
طبق تحقیقات هومئل زبانهای ایلام و سومر دارای ریشه واحدی بوده و جزء زبانهای اورال- آلتایی (التصاقی) هستند. زبانهای هوری و لولوبی نیز در گروه زبانهای التصاقی قرار دارند.
همچنین طبق نظریه ماراك دمیكین زبان كاسسی‌ها، ایلامی ها، قوتتی ها، مادها و مانناها نیز التصاقی بوده است.
زبان قوتتی ها، لولوبی ها همانند بوده و با زبانهای اورارتوها و هوریی ها خویشاوند بوده است.
همچنین اپرت باستان شناس فرانسوی نیز به التصاقی بودن زبان مادها اشاره می كند.
دیاكونوف زبان اشكانیان را نیز همانند زبان مادها التصاقی می داند كه مقایسه تحقیقات اپرت و دیاكونوف نشان از ترك بودن اشكانیان دارد.
حاصل سخن اینکه از 7000 سال تا 2500 سال قبل یعنی مدت 4500 سال به طور مطلق در منطقه جغرافیایی آذربایجان تنها و تنها اقوامی با زبان التصاقی یعنی زبان ترکی زندگی كرده‌اند . همچنین اگر تاریخ بعد از 2500 سال قبل از میلاد را بررسی كنیم باز آذربایجان در بیشتر مقاطع تاریخی مستقل از حكومت‌های دیگر منطقه بوده، به طوریكه در زمان هخامنشیان آذربایجان در مقابل آریاییها سرفرود نیاورده و تا سرنگونی این حكومت، تمام فرهنگها و آداب و سنن و زبان خود را حفظ كرده. در این مورد می توان به كشته شدن كورش، شاه هخامنشیان توسط ملكه آذربایجان (تومروس) اشاره كرد.
در دوره سلوكیان آذربایجان دارای حكومتی مستقل بوده و اسكندر قادر به فتح آذربایجان نشد. استرابو جغرافیدان یونانی در این مورد می‌نویسد:
در زمان حمله اسكندر، سرداری بنام آتروپات آذربایجان را از طمع اسكــندر محفوظ نگهداشت.
در زمان ساسانیان نیز آذربایجان استقلال خود را حفظ نمود. بعد از اسلام تركان اغوز كه شمشیر اسلام نامیده می‌شده‌اند، در آذربایجان حكومت قدرتمندی بنا كرده و با ملازگرد مبارزه كرده و توسط آلپ ارسلان ضربه سنگینی به آنها وارد آوردند. بعد از اغوزها نیز حكومتهایی كه در آذربایجان و ایران تشکیل گردیدند، از جمله غزنویان، سلجوقیان، خوارزمشاهیان، اتابكیان، تاتارها، آق قویونلوها، قره قویونلوها، صفویان، افشاریان و قاجارها تماما ترك زبان التصاقی بودند.
در مورد تركی بودن زبان مردم آذربایجان اسناد و مدارك بسیار زیادی موجود است.
دیونیوس پریگت جغرافی نگار و شاعر یونانی صده چهار میلادی ترك زبانان را ساكن اصلی این منطقه می‌داند.
محمد عوفی در ذكر خلافت عمربن عبدالعزیز كه از سال 99 تا 101 هجری ادامه داشت، از قیام بیست هزار ترك آذربایجانی سخن می‌گوید.
عبید بن شریعه جرهومی در دربار در حضور معاویه چنین سخن می‌گوید: آذربایجان از سرزمین تركان است و این خبر را طبری و به نقل از او بلعمی و حمزه اصفهانی و ابن اثیر در كتابهای تاریخ بلعمی، تاریخ طبری، تاریخ پیامبران و الكامل گزارش كرده‌اند كه از متون معتبر اسلامی به شمار می‌روند.
از دیگر محققانی كه آذربایجان را به عنوان سرزمین تركها نام می‌برند می‌توان به
ژ . اوپر، قرتیز هومئل، ا . م . محمد اوف، ت . حاجی یف، گ . ا . ملیكشویلی، ع . دمیرچی‌زاده، تیمور پیر هاشمی، یامپولسكی، ی . ك . یوسف‌اف، یومینوس ، وروشل گوگازیان. زكی ولید دوغان، پروفسور دكتر محمد تقی زهتابی اشاره کرد.
یامپولسكی می‌گوید: تركها در اطراف دریاچه ارومیه زندگی می‌كنند و آشوریها آنها را توروك türük (یامون توروك به معنی تركهای نیرومند) نام برده‌اند و در سنگ نوشته‌های اورارتوئی هم سخن از قومی بنام توریخی رفته كه در آذربایجان می‌زیستند. (اوایل هزارة قبل از میلاد) و می گوید توروكها یا توریخی ها همان تركها هستند.
-------
منابع
1 – نقدی بر كتاب زبان آذری نوشته دكتر جواد هیئت
2 - نقدی بر كتاب زبان آذری نوشته دكتر جواد هیئت
3 – سلماس در مسیر تاریخ ده هزار ساله – توحید ملك زاده.
4 – تاریخ دیرین تركان ایران – پروفسور دكتر زهتابی و تاریخ ایلام – پی یئر آمیه (ترجمه شیرین بیانی) صفحات 3 ، 50 ، 51 ،60، 66 .
5 – آذربایجان در سیر تاریخ – صفحه 262 – تاریخ دیرین تركان ایران – پرفسور زهتابی .
6 – تاریخ دیرین تركان ایران – پروفسور دكتر زهتابی صفحه 94 .
7 – تاریخ دیرین تركان ایران - پروفسور دكتر زهتابی صفحه95 .
8 – تاریخ ماد- دیاكونوف صفحه 100 .
9 – تاریخ ماد – دیاكونوف صفحه 210 .
10 – تاریخ دیرین تركان ایران- پروفسور دكتر زهتابی.
11 – تاریخ آذربایجان – آ.ن قلی اوف صفحه 17 .
12 – تاریخ دیرین تركان ایران- پروفسور دكتر زهتابی صفحه264 .
13 – زبان تركی و لهجه‌های آن – دكتر جواد هیئت صفحه 25 .
14 – تحقیقات سازمان یونسكو در مورد زبانهای دنیا – هفته نامه امید زنجان چهارشنبه 20 خرداد 78 شماره 286 صفحه 3 .
15 – سیری در تاریخ زبان و لهجه‌های تركی دكتر جواد هیئت صفحه 21 .
16 – تاریخ ماد – دیاكونوف صفحه 101 .
17 – تاریخ دیرین تركان ایران - پروفسور دكتر زهتابی صفحه254 .
18 – تاریخ ماد – دیاكونوف صفحه 99 – و تاریخ دیرین تركان ایران صفحه 95 .
19 – اشكانیان – دیاكونوف، ترجمه كشاورز صفحه 116 .
20 – ایران باستان – پیرنیا جلد یك صفحه 452 – 449 و تاریخ دیرین تركان ایران – صفحه 637 .
21 – اشكانیان – دیاكونوف صفحه 8 .
22 – تاریخ ارومیه – احمد كاویانپور ص 55 – 54 .
23 – تاریخ اجتماعی ایران – مرتضی راوندی صفحه 616 – 611 .
24 – غیاث اللغات- صفحه 633 .
25 – مروج الذهب- جلد اول صفحه 231 .
26 – تاریخ گزیده حمد ا... مستوفی به اهتمام دكتر عبدالحسین نوابی - موسسه انتشارات امیر كبیر، تهران 1366 صفحه 30 .
27 – روزنامه جام جم – صفحه 7 – پنج‌شنبه 2 خرداد 1381 / سال سوم / شماره 586 .
28 – نشریه بهار – شنبه 24 اردیبهشت 1379.