موغام تاریخی و شیعه لیک، تاریخ موغام و شیعه گری

موغام تاریخی و شیعه لیک!

موسیقی تاریخی، اینسانلیق تاریخی قدر اسکیدی. موسیقی اینسان اوغلونون حیاتینین هر بوجاغیندا اؤزونه  اؤزل بیر یئر آلیب و هر زامان اونون یاشاییشی ایله ایچ ایچه اولوبدو.

اینسانی حیواندان آییران، ساده جه دوشونجه یئتنه گی دئییل، بلکی ائسته تیک ( گؤزللیگی سئچمه) دویقوسودا اونون اوچون اؤزگون بیر یئته نک ساییلابیلر.

ایسلامیتدن اؤنجه تورکلرده موسیقی

اسکی قایناقلارا گؤره، تورکلرده موسیقینین کؤکه نی اورتا آسیا یا گئیب چاتار و موسیقینین دینله باغلی اولدوغونو آچیقلارلار. اوزانلار، باخشیلر و یا کاملار، دین آدامی و عئینی حالدا، بیر موسیقیچی ایمیش لر. بحث ائتدیگیمیز بو دین آداملاری، دینی تؤرنلرده و خسته لره شفا وئرمه مجلیسلرینده قوپوز و پیپا کیمی موسیقی آلتلرینی قوللانارمیشلار.

یئنه اسکی چین قایناقلارینا گؤره دیندن خاریج، گؤک تورکلر و اویقورلار، اوردو موسیقیسینه ده اؤنم وئرمیشلر. اوردولاریندا توپلامدا 366 عدد سازلی اثر یانی "گؤک"و سوزلو اثر یانی "ایر"ویا "دوله"ایجرا ائدرمیشلر کی بونلاردان 9 عددی موقددس ساییلارمیش. بو موقددس 9 گؤک حتتا سلجوقلاردا و سونرادا عوثمانلی مهتر موسیقیسینده ایجرا ائدیلیرمیشلر.

تورکلرده موسیقی سؤزو 1200 ایل بوندان اؤنجه یه گئدیب چاتار و قایناقلارا گؤره او تاریخدن قاباق ، گؤی، گؤک، گو، گوی، گوک، گوو، کؤی، کؤک، کو، کوک، و کوی سؤزلری ایشله دیلیرمییشلر.

Göğ, gök, göy, gü, güğ, gük, güv, köğ, kök, köy, kü, kük, küy

بو گون هله ده آذربایجاندا های کوی سوزو قوللانیلماقدادیر

ایسلامیتدن سونرا تورکلرده موسیقی

تورکلر 9 اونجو و 10 اونجو یوز ایللرده ایسلامی قبول ائتدیلر. بونون آردیندان تورک دونیاسیندا، علمی اثرلرعرب دیلینده و ادبی یازیلار دا فارس دیلنیده اورتایا قویولدولار.

موسیقی لهینه ویا علئیهینه قورآندا هئچ بیر آیته راست گله بیلمه ریک و موسیقییه قارشی اولان

موبا حثه لر پئقمبر دؤروندن سونرا اورتایا چیخدی. سوننی مذهبلرینده، حتتا ایسلام پئقمبری طرفیندن موسیقییه اؤنم وئردیگینه داییر، حدیثلر موجوددو. بو حدیثلرین ان اؤنملیسی عیبارتدیلر،

1) قورآنی کریمی اوخویاندا سسیزی گؤزل ائدین

2) هر ذادین بیر بزه گی وار، قورآنین دا بزه گی گؤزل سسدی

3) قورآنی کریمی اویوم و مقام ایچینده اوخومایان بیزدن دئییل

ایسلام حاکیمیتیندن سونرا آذربایجان موسیقی عالیملری، بو حدیثلره دایاناقلی تورک تاریخینده اسکیلردن قالان مقاملاری و موتیفلری ایسلام دینینه خیدمت یوللاری ایله، مثلن قورآنین تلاوتی و اذانین مقاملاردا اوخوماق یولاریلا، قورومایا چالیشدیلار و بو قونودا دا باجاریقلی اولدوقلارینا اینانمالیییق.

تورک موسیقیسینده ایلک تئوریک اثر "ابو نصر فارابی"نین "موسیقی الکبیر"کیتابیدی.

فارابی تمبورون اوزرینده 12 سسدن سؤز ائتدی و بو اون ایکی نوتو ابجد حوروفلاری ایله آدلاندیردی:

ا، ب، ج، د، ه، و، ز، ح، ط، ی، ک، ل

بو گونون نوتا سیستئمی ایله قارشیلاشدیردیغیمیزدا اونلارین آدلاری بو شکیلده اولار،

لا، سی بئمول، سی، دو، دو دییز، ر، می بئمول، می، فا، فا دییز، سول، لا

فارابیدن اوتوز سنه سونرا، تورک دونیاسینین ان اؤنملی کیشیسی، بؤیوک طبیب، بوخارانین افشین قصبه سینده دونیایا گؤز آچان ابوعلی حوسین ایبنی سینا دی.

ایبنی سینادان سونرا 13 اونجو عصرده تورک موسیقی اوستادی"صفی الدین اورموی"ایسلام دونیاسیندا دا بؤیوک موسیقی عالیمی تانیلینیر. کتاب الادوار آدینداکی اثرینده اورتایا قویدوغو بحثلر، بوگونکو تورک و عرب موسیقیسینین نظریاتی و موسیقی سس سیستئمینین تملی ساییلیر.

15 اینجی عصرده کلاسیک تورک موسیقیسینین ان بؤیوک بسته کاری وعرب دونیاسیندا تانینمیش اولان عبدالقادر مراغه ای دن سؤز ائده بیلریک. اثرلریندن جامع الالحان، شرح الادوار، مقاصدالالحان، کنزالالحان کیتابلاری آد وئرمک اولار.

15 اینجی عصر آذربایجان موسیقیسینده قیریلما نوقطه ساییلیر. نئیه کی بو عصرده صفویلرین حاکمییتیندن دولایی، و شیعه لیگین ائتکیسیندن، آذربایجانین بیر چوخ موسیقی عالیملری و ادبیاتچیلاری، یئنی سیستئمده موسیقی و صنعتین دوشوک وضعیته گلمسینه گؤره، اؤز دوغما یوردلاریندان سورولمک مجبوریتینده قالدیلار. زین العابدین، حسن جان چلبی و بهرام آغا کیمی موسیقی اوستادلاری دا عوثمانلی ساریینا گئتمک زوروندا اولدولار.

صفویلرین حاکمییت دؤنمینی آذربایجان کلاسیک موسیقیسینین و موسیقی تئوریسینین  یوخسوللوق دؤنمی آدلاندیرا بیلریک. صفوی سیسیله سینین قورولوشو، شیعه مذهبینین یایلماسینا ندن اولدو و شیعه لیک دوشونجه سینه دایاناراق، موسیقی صنعتینه قارشی مانعلر تؤرلدی. بو مسئله یالنیز موسیقیده دئییل، بلکی دیگر صنعتلرده و ادبیاتدا دا باش وئردی.

شاه تهماسیب خاریج، دیگر صفوی پادشاهلاری موسیقیدن آنلاییشلاری، یالنیز اؤز اَیلنجه مجلیسلرینده، چالقیچیلاری چاغیریب وعیش و نوش حاللاریندا اونلاری دینله مک اولموشدو. فقط بو آرادا شاه عابباس چوخ موسیقی سئون بیری ایمیش و اونون دؤورونده قفه موسیقیسینین و عاشیقلارین، تکیه لرین فاععال اولدوقلارینی دوشونه بیله ریک.

بو دؤوروده سارای طرفیندن موحررم و صفر آیلاریندا عزادارلیق مجلیسلری گئنیش و طمطراقلی بیر شکیلده جانلانمایا باشلادی و روضه خان آدلانان خوش سسلی کیشیلر چوخالیب و دَیر قازاندیلار.

هر حالدا صفوی دؤنمینی آذربایجان موسیقیسینده سیستئمسیز بیر دؤنم آدلاندیرا بیلریک.

قاجار سارایی بو سیستئمسیزلیگه سون وئرمه گه باشلادی. صفویلردن قالان میراثلارا باغلی اولاراق یانی ایرانیسم و شیعه لیک دوشونجه سی ایله، یئنی بیر سیستئمین اولوشونا سبب اولدولار و بو دوشونجه لرین ایچیندن، آذربایجان موغامی و فارسین دستگاهی دوغولدو.

او گونه قدر نوحه اوخویانلار طرفیندن ائشیدیلن کربلا ماتملری، قاجار سارایلاریندا اؤزونه بیر سیستئم تاپدی. "حضرت عاباس"چاهارگاهدا و "حورر"عراقدا اوخومایا باشلادیلار. "عبدالله بن حسن"نین شهادت ماتمینی راکدا سؤیله دیلر. "زینب"ین دیلیندن اوخونان اذان کوردو مقامیندا اوخوندو. ایمام حوسئینله حضرتی عابباسین آرالاریندا گئچن سویله ییشلر شور مقامیندا یئر آلدیلار و شیمری ذیلجوشن اؤز یوکسک سؤزلرینی موخالیف گوشه سینده دئدی.

سونوج اولاراق، بو اوزون و ریتیمسیز مئلودیلر بسته له نیب و بیر سیستئم اولاراق اورتایا قویولدولار.

مقام و یا "صفی الدین ارموی"نین ادوار سیستئمی

دؤور بو گونون موسیقی تئریملرینه گؤره اوکتاو دئمکدی. هر بیر دؤور بیر بئشلی و بیر دؤردلونون یانا یانا اوتورماسیندان عمله گلر. صفی الدینین ادوار دئییلن سیستئمینده 7 دوردلو و 13 بئشلی یئر آلیبدی. یانی صفی الدینه گؤره توپلامدا   7 چارپی 13،  ویا 91 عدد دؤور واردی. صفی الدین بو 91 مقامین ایچیندن، 12 عددینی یوموشاق مقام سایدی کی عیبارتدیلر:

عوششاق، نوا، بوسلیک، راست، عراق، ایصفاهان، زیرافکند، بوزورگ، زنگوله، رهاوی، حوسئینی، حیجاز

صفی الدینین بیر باشقا چالیشدیغی قونودا ایقاء ویا ریتیمدی.

اونون بحث ائتدیگی ریتیملردن بونلارا ایشاره ائده بیلریک:

ثقیل الاول، 16 زامانلی

رمل، 24 زامانلی

خفیف رمل، 10 زامانلی

ادوار سیستئمینین اؤزللیگینین ان اؤنملی یانی، اونون سربست اولماسیدی. یانی چئشیدلی بئشلیلر و دوردلولری یارادیب و آردیندان یئنی مقاملارین دوزدیلمه سیدی. بو سربستلیگین سایه سینده 400 دن ده چوخ مقام دوزدیلدی. بو گونکو قوللانیلان مقاملار ایسه تخمینن 100 عدددی.

موسیقیلری مقام سیستئمی اولان عرب و تورک اؤلکه لرینده گونوموزده کی ان چوخ قوللانیلان بئشلیلر و دوردلولر عیبارتدیلر:

1) دوردلولر: چاهارگاه، بوسلیک، راست، عوششاق، کوردی، حیجاز

2) بئشلیلر: چاهارگاه، بوسلیک، راست، حوسئینی، کوردی، حیجاز

موغام

داها اؤنجه ده بحث ائتدیگیمیز کیمی، موغامین گئچمیشینی مین ایللر اؤنجه لره باغلاماق چوخ یانلیش بیر سؤزدو. موغامین وارلیغی صفوی دؤنمیندن باشلاییب و قاجار حوکومتلری زامانیندا دا گلیشیبدی.

موغاملار ریتیمسیز و اوزون بسته لردن عیبارتدیلر. آیریجا بو ریتیمسیز بسته لرین یانیندا رینگلرو تصنیفلر و آزاراقدا ریتمیک موغاملار یئر آلیر کی بونلارین وارلیغینین آماجی، اوزون ریتیمسیز بؤلوملری بیر- بیریندن آییرماق و اوخویانا دینجلمک فورصتی یارادماقدی.

موغامین اوزون و ریتیمسیز بسته لری ایلک باشدا آذربایجان بؤلگه سینده یاشایان شیعه لرین طرفیندن، کربلا مئیدانینین شهیدلرینه نوحه اوخوماق آماجی ایله یارادیلمیشلار. صفوی پادیشاهلاری سیاسی آماجلارینا باغلی اولاراق شیعه لیگه اؤنم وئردیکلری کیمی بو بسته لری ده اؤنمسه میشلر و شیعه لیکله بیرلیکده، نوحه دئییلن بو نوع بسته لری ده سارایلارینا یول وئرمیشلر. قاجار دؤنمینده نوحه لر، انسترومئنتال و وکال طرزلرینده اؤزلرینی مجموعه لشدیردیلر. بو مجموعه لره آذربایجانلیلار موغام و فارسلار دستگاه آدی وئردیلر.

البتده بونو دا علاوه ائتملی ییک کی، کربلا مئیدانینین شهیدلرینه یازیلان بسته لر، یالنیز شیعه لره عایید دئییل، بلکی سوننیلرده ده اونلار اوچون مرثیه لر یازیلمیش. میثال اولاراق احمد حطیب اوغلونون یازدیغی گردانیه مرثیه سیندن سؤز ائده بیلریک. یالنیز، سوننیلرده شیعه لر کیمی مرثیه لر او قدر ده آبارتیلی شکیلده دئییل.

بو بسته لر نوحه نین ماهییتیندن آسیلی اولاراق ایقاع ویا ریتیمدن یوخسولدولار، آمما هامیسی گام ویا مقام اوزه رینده قورولموشلار.

مقاملا موغامین قییاسلاماسی

موغام، مقام اوزه ره ریتیمسیز بیر بسته دن عیبارتدی. موغامی یالنیز "تقسیم"له قییاس ائده بیلریک. تقسیم ریتیمسیز اولاراق بیر پارچانین ویا آنادولودا شارکی دئییلن، شرقینین باشیندا و یا اورتاسیندا، سؤیله نن ویا بیر سازلا سولو شکیلده ایفا ائدیلن قیسا بیر بؤلومدو.

تقسیم ده موغام کیمی بللی بیر مقامدا و البتده اولدوغو پارچانین مقامیندا اوخونوب ویا ایجرا ائدیلر. آمما موغامین عکسینه، تقسیمده سربستلیک وار. تقسیم موغام کیمی اؤنجه دن یازیلمیش بیر مئلودی دئییل. تقسیمده اوخویان ویا چالقیچی بللی بیر مقامین ایچه ریسینده دوغاچلاما ائدر و حتتی بللی بیر قورالا باغلی اولاراق باشقا بیر مقامادا گئچگی ائدیب تئکراردان اولدوغو مقاما گئری دؤنر.

گئچگی دویقویو دئییشدیرمک آماجی ایله، بیر مقامدان باشقا بیر مقاما گئچمک دئمکدی. اوخویان و یا ساز صنعتچیسی، اولدوغو مقامدان، 4 ویا 4 دن چوخ اورتاق سسی اولان باشقا بیر مقاما یاخین گئچگی ائدر و اگر دویقویو تمامن دئییشدیریب، بام باشقا بیر دویقویا گئچمک ایسترسه، اورتاق سسی 4 دن آز اولان بیر مقاما اوزاق گئچگی ائدر و تئکراردان اؤز مقامینا قاییدار.

تقسیم چوخ قیسادی و اوندان سونرا ریتمیک بیر شرقی ویا شارکی باشلار. آمما موغام اوزون و یوروجودو. موغامدا اؤنجه دن یازیلمیش بسته اولدوغو اوچون، دوغاچلامادان خبر یوخدو. صنعتکار بللی سسلری ایفا ائتمک زوروندادی. اوخویان ساده جه بوغاز تئکنیکلری واسطه سی ایله دئییشیکلر ائده بیلر.

موغامین موتیفلری، آذربایجانین دیگر موسیقیلری کیمی خالقین ایچیندن آلینمیش. سارای بو موتیفلری دیگر گوروبلارین یانیندا یاشایان شیعه خالقیندان امانت آلیب، سونرادان اونلاری بسله ییب، زنگیللشدیریب و یئری گلدیگینده ده بللی آماجلار اوچون اونلاری تازادان خالقا انژئکته ائدیب. سارایین بسله دیگی بو یئنی موسیقیلر، خالقی اوتوردور و ساکینلشدیریر. اونلارین اوزون و ریتیمسیز مئلودیلری، دینله یه نی حرکتسیز حالا گتیرر. موغامدا سؤیله نن شعرلر و سؤزلر, عومومیتله اینسانلاری، اطرافلاریندان آییرار و اؤزایچ دونیالارینا داشییار. اونلاری اولدوغو حیاتلاریندان ممنون ساخلار و دونیا مالینا اؤنم وئرمه مکلرینه چاغیرار.

 Muğam Tarixi və Şiəlik

Musiqi tarixi, insanlıq tarixi qədər əskidi. Musiqi insan oğlunun həyatının hər bucağında özünə özəl bir yer alıb ve hər zaman onun yaşayışyla iç içə olubdu.

İnasanı heyvandan ayıran, sadəcə düşüncə qabiliyyəti deyil, bəlki estetik duyqusu da onun üçün özgün bir üstünlük sayılar.

İslamiyətdən öncə Türklərdə musiqi

Əski qaynaqlara görə türklərdə musiqinin kökəni orta asyaya gedib çatar ve bu qaynaqlar umumiyətlə musiqinin dinlə bağlı olduğunu açıqlarlar. Baxşilər, ozanlar və ya kamlar həm din adamları olublar hem də ötə yandan bir musiqiçi kimi sayılarmişlar.

Yenə də əski qaynaqlarda Gök Türklərin və Uyqurların ordu mufsiqisinə də önəm verdiklərinə rast gəlmək mümkündü. Bu qaynaqlarda Gök Türklər və Uyqurlar ilin hər bir gününə aid bir musiqi əsəri icra edərmişlər. Bu əsərlrin sözlü olanlarına Ir vəya Dolə və saz əsərləinə isə Gök adı verərmişlər. Toplam bu 366 musiqi əsərinin 9 ədədi muqəddəs sayılarmış. Muqəddəs olan bu 9 sayısı Selcuqluların və daha da sonralar Osmanlı ordusun mehtər musiqisində də özünə yer almışlar.
Türklərdə musiqi teriminin qullanılması 1200 il bundan əvvələ qayıdar və o tarixlərdən öncə göğ, gök, göy, gü, güğ, gük, güv, köğ, kök, köy, kü, kük, küy kimi sözükləri qullanarmılşlar.

İslamiyətdən sonra Türklərdə musiqi

Türklər 9. Ve 10. Yuz illərdə islamı qəbul etdilər. Bunun ardından da Türk dünyasında elmi əsərlər ərəb dilində və ədəbi əsərlər isə fars dilində ortaya qoyuldular.

Musiqi ləhinə vəya əleyhinə Quran’ da heç bir ayətə rast gələ bilmərik və musiqiyə qarşi olarn mübahəsələr peyqəmbər dövründən sonra ortaya çixdılar. Sünni məzhəblərdə hətta islam peyqəmbərinin tərəfindən musiqiyə önəm verdiyinə görə hədislər mövcüddü. Bu hədislərin ən önəmlisi ibarətdilər:
1) Quranı gözəl səsizlə oxuyunuz
2) hər şeyin bir bəzəyi var, Quranın bəzəyi də gözəl avazdı
3) Qurani kərimi uyum və məqam içində oxumayan bizdən deyil

İslam hakimiyətindən sonra Azərbaycanın musiqi alimləri bu hədislərə dayanaraq əskidən qalan məqamları və motifləri dinə xidmət məqsədiylə, məsələn Qurnı avaz şəkilində təlavət etmək vəya əzanı musiqi məqamlarında oxumaq yollarıyla, qorumaya çalışdılar və bu yolda da bacarıqlı olduqlarına inana bilərik.
Türk musiqisində ilk teorik əsər Əbu Nəsr Farabi’ nin «Əl Musiq- əl- Kəbir» kitabıdı. Farabi təmbur sapinin üzərində 12 pərdəni qurdu və onları əbcəd huruflari ilə bu şəkildə adlandırdı:
ا، ب، ج، د، ه، و، ز، ح، ط، ی، ک، ل
Bu günün nota sistemi ilə qarşilaşdırdığımızda bu notaların adları bunlardı:
La, Si bemol, Si, Do, Do diyez, Re, Mi bemol, Mi, Fa, Fa diyez, Sol, La
Farabi’ dən otuz sənə sonra, Türk dünyasının ən məşhur kişisi sayılan böyük təbib və musiqişünas, Əbu Əli Hüseyn ibn- i- Sina, Buxara şəhərinin Əfşin qəsəbəsində dünyaya göz açdı.
İbn-i- Sina’ dan sonra 13. Yüz ildə İslam musiqi dünyasının böyük ustadı Səfiyəddin Urməvi’ dən ad apara bilərik. Səfiyəddin Urməvi «Kitab- ol- ədvar» əsərindəki ortaya qoyduğu qonular günümüzdəki Ərəb və Türk musiqisinin nəzəriyatı və səs sisteminin təməl daşı sayılır.
15. yüz ildə klasik Türk musiqinin ən böyük bəstəkarı Marağa’ lı Əbdul Qadir’ i ad verə bilərik. Onun çeşidli musiqi kitabları « Came- ol- Əlhan, Şərh- Ol- Ədvar, Məqased- ol- Əlhan, Konzol- ol- Əlhan » Ərəb dünyasında da taninmiş əsərlərdəndilər.
15. yüz il Azərbaycan musiqisində qırılma bir nöqtə sayılar, neyə ki bu dövrüdə Safavilərin hakimiyətindən dolayı və Şiəliyin təsirindən Azərbaycan’ ın bir çox musiqi alimləri və ədəbiyatçıları yeni sistemdə musiqinin və sənətin düşük vaziyətə gəlməsinidən, öz doğma yurdlarından sürülmək məcburiyətində qaldılar. Zeyn- ül- Abidin, Həsən Çələbi və Bəhram Ağa kimi musiqi ustadları Osmanlı sarayına getmək zorunda qaldılar.
Safəvilərin hakimiyət dönəmini Azərbaycan klasik musiqisinin və musiqi teorisinin məhrumluq çağı adlandırmalıyıq. Safavi silsiləsinin quruluşu Şiə məzhəbinin yayılmasına səbəb oldu və Şiəlik düşüncəsinə dayanaraq, musiqi sənətinə qarşı manelər törəldi. Bu məsələ yalnız musiqidə deyil bəlki digər sənətlərdə və ədəbiyatda da geçərlidi.
Şah Təhmasb xaric, digər Safəvi padişahları musiqidən anlayışları yalnız əyləncə məclislərində çalqıçılar dəvət ətmək və içgi içərək onları dinləməkdən başqa bir şey deyildi. Fəqət bu arada Şah Abbas çox musiqi sevən birisi olduğu üçün onun dövründə qəfəxana, aşıq və təkyə musiqilərinin faal olduqlarını açıqlaya bilərik.
Safəvilər sarylarinda, Muhərrəm və Səfər ayları əzadarliq məclisləri geniş və təmtəraqlı bir şəkildə canlanmaya başladı və rövzəxan adlanan xoş səsli kişilər çoxalıb və dəyər qazandılar.
Hər halda Səfəvi dönəmini Azərbaycan musiqisində sistemsiz bir dönəm düşünə bilərik. Qacar sarayı bu sistemsizliyə son verməyə başladı. Safəvilərdən qalan İranism və Şiəlik düşüncələri miraslarına bağlı olaraq yeni bir sisteminin yaradılmasına səbəb oldular və bu düşüncələrin içindən, Azərbaycan muğamı və Farsin dəstqahı doğuldu. O günlərdə söylənən Kərbəla matəmləri, Qacar saraylarında özlərinə bir sistem tapdılar. Həzrəti Abbas çahargahda və Hürr əraqda oxumaya başladılar. Əbdullah- ibni- Həsən’ in matəmini rakda söylədilər. Zeynb’ in dilindən oxunan əzan, kürdi məqamında oxundu. İmam Hüseyn’ lə, Həzrəti Abbas’ ın aralarında geçən söyləyişlər şur məqamında yer aldılar və Şimri- Zil- Cöşən öz yüksək sözlərini muxalif quşəsində dedi.
Sonuc olaraq bu uzun ve ritmsiz melodilər bəstələnib və bir sistem kimi ortaya qoyuldular.

Məqam veya Səfiyəddən Urməvi’ nin ədvar sistemi

Dövr bu günün musiqi terimlərinə görə oktav deməkdi. Hər dövr, bir beşli və bir dördlünün yan yana oturmasından əmələ gələr. Səfiyəddin’ in ədvar deyilən sistemində 7 dördlü və 13 beşli yer alıbdı. Yanı Səfiyəddin’ ə görə toplamda 7x13 ve ya 91 ədəd dövr vardı. Səfiyəddin bu 91 dövr ve ya məqamın içindən sadəcə 12 ədədini yumuşaq məqam saydı ki onlar ibarətdilər:
Üşşaq, Nəva, Busəlik, Əraq, İsfahan, Zirəfkənd, Büzürg, Zəngülə, Rəhavi, Hüseyni və Hicaz
Səfiyəddin’ nin musiqi üzərində çalişdığı başqa bir qonuda İqa ve ya ritmdi. Onun bəhsetdiyi ritmlərdən bunlara işarə edə bilərik:
Səqil- ol- əvvəl: 16 zamanlı
Rəməl: 24 zamanlı
Xəfif rəməl: 10 zamanlı
Ədvar sisteminin özəlləyinin ən önəmli yanı, onun sərbəst olmasıdı. Yanı çeşidli beşlilər və dördlüləri yaradıb və ardından yeni maqamlarin düzənilməsidi. Bu sərbəstliyin sayəsində 400’ dən də çox məqam yaradıldı. Günümüzdəki qullanılan məqamların sayısı isə təxminən 100 ədəddi.
Ərəb və Türk musiqilərində ən çox qullanılan beşli və dördlülər ibarətdilər:
1) Dördlülər: Çahargah, Busəlik, Rast, Üşşaq, Kürdi, Hicaz
2) Beşlilər: Çahargah, Busəlik, Rast, Hüseyni, Kürdi, Hicaz

Muğam

Daha öncədə bəsettiyimiz kimi muğamın geçmişini min illər öncələrə bağlamaq çox yanlış bir söz qonusudu. Muğamın varlılığı Səfəvilər dönəmində başlayıb və Qacar hükümətləri zamanında da gəlişibdi.
Muğamlar ritmisiz və uzun bəstələrdən ibarətdilər. Ayrıca bu ritmsiz bestələrin ortalarında təsnəflər, ringlər və azaraq da ritmik muğamlar yer alırlar. Adlarını apaldığimğz bölümlərin var olma nədəni uzun və ritmsiz bəsətələri bir- birlərindən ayırmaq və oxuyana dincəlmə fürsəti qazandırmaqdı.
Muğamın ritmsiz, uzun bölümləri ilk başda Azərbaycan’ da yaşayan Şielər tərəfindən Kərbəla meydanının şəhidleinə növhə ve mərsiyə oxuma amacıyla yaradilmişlar. Səfəvi padişahlari siyasi amaclarına bağlı olaraq Şiəliye önəm verdikləri kimi Şiə xalqının içində öncədən bəstlələnmiş olan bu mərsiyələri də önəmsəmişlər və Şiəliklə birlikdə onları da saraylarına yol vermişlər.
Qacar dönəmində növhələr və mərsiyələr həm instrumental həm də vokal şekillərdə məcmuələşdirildilər. Bu məcmuələrə Azərbaycnlılar Muğam və Farslar Dəstgah adı verdilər.
Əlbətdə bunu da əlavə etməliyik ki, Kərbəla meydanının şəhidlərinə yazılan bəstələr yalnız Şiələrə aid deyil, bəlki Sünnilər də onlar üçün mərsiyələr yazıblar. Misal olaraq Ahmet Hatip Oğlu’ nun yazdığı gərdaniyə mərsiyəsindən söz edə bilərik. Yalnız Sünnilərdə Şiələr kimi mərsiyələr o qədər də abardılı şəkildə deyil.
Söz etdiyimiz bu bəstələrin hamısı növhə və mərsiyənin mahiyətindən asılı olaraq İqa və ya ritmdən məhrumdular, amma hamısı qam ve ya məqam üzrə qurulmuşlar.

Məqam ilə Muğamın müqayəsəsi

Muğam, məqam üzrə qurulan ritmsiz bəstələrdən ibarətdilər. Muğamı yalnız Təqsim ilə müqayəsə edə bilərək. Təqsim bir parçanın, şərqi ve ya Türkiyədə şarkı deyilən bir bəstənin başında ve ya ortasında oxunan və ya instrumental olaraq solo şəkildə çalınan ritmsiz amma çok qisa bir bölümdü.
Təqsim də muğam kimi bəlli bir məqamda və əlbətdə olduğu parçanın məqamında oxunar ve ya icra edilər. Amma muğamın tərsinə, təqsimdə sərbəstlik var. Təqsim, muğam kimi öncədən yazılmış bir melodi deyil. Təqsimdə oxuyan ve ya çalqıçı bəlli bir məqam içərisində improvizasiya edər və hətta qurallara bağlı olaraq bir başqa məqama da geçgi edib, təkrardan öz məqamına qayıdar.
Geçgi duquyu deyişdirmək amacla bir məqamdan başqa bir məqama geçmək deməkdi. Oxuyan ve ya saz sənətçisi, olduğu məqamdan 4 ve ya 4’ dən çox ortaq sesi olan başqa məqama yaxın bir geçgi edər ve eğer duquyu təmami ilə deyişdirib, bambaşqa duyquya geçmək istərsə, o zaman esas məqamdan 4’ dən az ortaq səsi olan digər məqama uzaq bir geçgi edib və sonra təkrardan öz məqamına qayıdar.
Təqsim çox qisadı və ondan sonra dirək bir şərqi ve ya şarkı başlar. Amma muğam uzun və yorucudu. Öncədən yazılmış bəstələrdən ibarət olduğu üçün muğamda improvizasiyadan xəbər yoxdu və oxuyan sadəcə boğaz tekniklərindən faydalanıb, deyişiklər yarada bilər.

Muğam musiqisinin təməl motifləri Azərəbaycanda digər cəmiyyətlərin yaninda yaşayan Şiələrin Mühərrəm və Səfər kimi matəm aylarında ağızlarında gəzən mərsiyələr və növhələr sayılar. Saray bu motifləri Şielerdən əmanət alıb ve sonra onları bəsləyib, zənginləşdirib ve yeri gəldiyində də bəlli amaclar üçün onları yenidən xalqın içinə enjeksiya edib. Sarayın bəslədiyi bu yeni musiqilər xalqı oturdur və sakinləşdirir. Onların uzun və ritmsiz melodiləri dinləyəni hərəkətsiz hala gətirir. Günümüzdəki muğaqmdaki söylənən şeirlər və sözlər umumiyətlə insanları ətraf dünyalarından ayırar və özlərinin iç dünyalarına daşıyar. Onları yaşadıqları həyatlarından məmnun saxlar və dünya mlına önəm verməməkləinə çağırar.

تاریخ موغام و شیعه گری!

تاریخ موسیقی به اندازه تاریخ بشریت قدمت دارد. موسیقی در زندگی آدمی از جایگاه مخصوصی برخوردار بوده و در هر عصری با حیات انسان در ارتباط تنگاتنگ بوده است.

موسیقی ترک قبل از اسلام

منابع قدیمی ریشه موسیقی ترک را آسیای میانه می دانند و نشانگر ارتباط نزدیک بین موسیقی و دین هستند. اوزانها، باخشی ها و یا کام ها علمای دینی و در عین حال موسیقیدانها محسوب می شدند. این علما در مراسم دینی و مداوای مریضان از آلات موسیقی همچون پیپا و قوپوز استفاده می کردند.

بر اساس منابع چینی، گوگ ترک ها و اویغورها علاوه بر دین، نسبت به موسیقی نظامی هم اهمیت خاصی قائل بودند. در موسیقی نظامی خود  366 اثر موسیقی بکار می بردند که از میان آنها آثار سازی را "گوک"و آثار آوازی را "ایر"و یا "دوله "می نامیدند. از این 366 گوک 9 عدد مقدس به حساب می آمدند که تقدس این 9 عدد گوک، در دوره سلجوقیان و موسیقی مهتر دوره عثمانی نیز به چشم می خورد.

کاربرد کلمه موسیقی در میان ترک ها به 1200 سال قبل برمی گردد و بر اساس منابع موجود قبل از آن تاریخ، کلمات گؤی، گؤک، گو، گوی، گوک، گوو، کؤی، کؤک، کو، کوک بکار می رفته است.

Göğ, gök, göy, gü, güğ, gük, güv, köğ, kök, köy, kü, kük, küy

حتی در حال حاضر هم در آذربایجان، کلمه "های کوی"کاربرد دارد.

موسیقی ترک بعد از اسلام

ترک ها در قرون نهم و دهم هجری اسلام را قبول می کنند. پس از آن اکثر آثار ادبی دنیای ترک به زبان فارسی و آثار علمی به زبان عربی نگاشته می شوند.

در قرآن، در دفاع و یا بر علیه موسیقی به هیچ وجه با آیه ای روبرو نخواهیم شد و بحث های مربوط به مخالفت با موسیقی، بعد از پیغمبر اسلام رواج پیدا کردند. حتی در مذاهب سنی نسبت به اهمیت موسیقی از زبان پیغمبر اسلام احادیثی نیز ذکر شده است:

1) قرآن را با صوتی دلنشین قرائت کنید

2) هر چیزی آرایش خود را دارد و آرایش قرآن نیز صوت زیباست

3) هرکس قرآن کریم را در مقام و آهنگ مناسب نخواند، از ما نیست

پس از حاکمیت اسلام، علمای موسیقی آذربایجان با استناد به این احادیث، سعی  در حفظ مقامات و موتیف های به جا مانده از گذشتگان با توسل به راه هایی همچون تلاوت قرآن و اذان نمودند که در این راه نیز به موفقیت های شگرفی نائل گردیدند.

اولین اثر تئوریک موسیقی ترک کتاب "الموسیقی الکبیر"ابونصر فارابی می باشد. فارابی بر روی دسته تمبور دوازده پرده را نشان داد که برای نامگذاری آنها از حروف ابجد استفاده نمود:

ا، ب، ج، د، ه، و، ز، ح، ط، ی، ک، ل

که براساس سیستم نت نویسی امروزی معادل این حروف عبارتند از:

لا، سی بئمول، سی، دو، دو دییز، ر، می بئمول، می، فا، فا دییز، سول، لا

پس از فارابی می توان از ابوعلی سینا، دومین موسیقی دان نامی ترک نام برد که  در ولایت افشین شهر بخارا چشم به جهان گشود.

 صفی الدین ارموی مشهورترین و تاثیرگذارترین عالم موسیقی ترک در قرن سیزدهم می باشد. مباحث بنیادین وی در اثر مشهورش بنام  "کتاب الادوار"پایه های اساسی سیستم صوتی موسیقی امروزی ترک و عرب محسوب می شوند.

عبدالقادر مراغه ای موسیقی دان و آهنگساز نامی  قرن پانزدهم موسیقی کلاسیک ترک می باشد که شهرتش در اقصی نقاط  دنیای عرب نیز فراگیر شد. از آثار وی می توان به "جامع الالحان، شرح الادوار، مقاصد الالحان و کنزالالحان"اشاره نمود.

قرن پانزدهم نقطه بحرانی موسیقی آذربایجان محسوب می شود، چرا که در این عصر مصادف با حاکمیت پادشاهان صفوی و نفوذ اندیشه های شیعه گری، بسیاری از علما و ادیبان آذربایجان به خاطر وضعیت نابسامان هنر و موسیقی مجبور به ترک سرزمین مادری خود گردیدند. زین العابدین، حسن خان چلبی و بهرام آغا از جمله موسیقیدانهای آذربایجانی بودند که به نزد پادشاهان و شاهزاده های عثمانی کوچ کردند.

دوره صفویه را می توان دوره تهی شدن موسیقی تئوریک آذربایجان نام برد. در این عصر موانع جدیدی که مذهب شیعه بر سر راه موسیقی و دیگرهنرها به وجود آورد، از رشد و انکشاف عرصه های مختلف هنری ممانعت به عمل آورد.

به غیر از شاه طهماسب، دیگر پادشاهان صفوی شناخت سطحی از موسیقی داشتند، و تصور آنها از این هنر برپایی مجالس عیش و نوش و دعوت از نوازندگان به این مراسم بود.

در این بین شاه عباس فردی شیفته موسیقی بود و در زمان وی موسیقی قهوه خانه، عاشقی و دراویش رونق فراوان پیدا کردند.

در دوره صفوی ماه های محرم و صفر شکوه و عظمت خاصی پیدا نمود و روز به روز بر تعداد افراد خوش صدا، با اسم روضه خوان افزوده شد.

در کل می توان دوره صفوی را دوره غیر سیستماتیک برای موسیقی آذربایجان به حساب آورد. سرای قاجار اقدام به پایان دادن به این وضعیت نمود و از میراث های به جامانده از دوره صفویه یعنی پان ایرانیسم و شیعه گری موجبات بوجود آمدن سیستمی نوین را فراهم آورد که در نهایت موغام آذربایجان و دستگاه فارس زاده شدند.

نوحه ها و روضه ها در سرای شاهان قاجار برای خود جایگاه به خصوصی باز کردند. حضرت عباس در چهارگاه و حر در عراق شروع به آوازخوانی کردند. اذانی که از زبان زینب خوانده می شد در مقام کردی جای پیدا کرد. سخنان فی مابین امام حسین و حر در مقام شور خوانده شدند. و شمر نعره های خودش را در گوشه مخالف به زبان آورد.

بدینسان، این ملودی های بلند و بدون ریتم تحت عنوان سیستمی جدیدی پا به عرصه وجود گذاردند.

مقام  ویا سیستم ادوار صفی الدین ارموی

معادل "دور"در زبان موسیقی امروزی اکتاو می باشد. هر دور از یک پنج تای و یک چهار تایی تشکیل شده است. برطبق سیستم ادوار، 7 چهارتایی و 13 پنج تایی موجود می باشد. به عبارتی صفی الدین ارموی 13 ضربدر 7 ، یعنی 91 مقام را پیدا کرد که از میان آنها 12 عدد را بنام مقام های ملایم معرفی نمود، که عبارتند از:

عشاق، نوا، بوسه لیک، راست، عراق، اصفهان، زیرافکند، بزرگ، زنگوله، رهاوی، حسینی، حجاز

موضوع دیگری که صفی الدین ارموی بدان پرداخت، ریتم های موسیقی بودند که در زیر به نمونه های چند از آنها اشاره می شود.

ثقیل الاول، 16 زامانی

رمل، 24 زامانی

خفیف رمل، 10 زامانی

خصوصیت منحصر به فرد سیستم ادوار آزادی عمل در آن می باشد. به عبارتی می توان از کنار هم نهادن چهار تایی ها و پنج تایی های مختلف در کنار همدیگر، مقام های جدیدی را به وجود آورد. در سایه این آزادی عمل قریب به 400 مقام به وجود آمدند که امروزه فقط 100 عدد کاربرد دارند.

چهارتایی ها و پنج تایی های متداول در موسیقی  کشورهای ترک از جمله ترکیه  و کشورهای عرب  که یایه موسیقی آنها بر سیستم ادوار ویا مقام  صفی الدین ارموی استوار می باشد، عبارتند از:

1) چهارتایی ها: چهارگاه، بوسه لیک، راست، عشاق، کردی، حجاز

2) پنج تایی ها: چهارگاه، بوسه لیک، راست، حسینی، کردی، حجاز

 موغام

بر اساس آنچه که ذکر شد، نمی توانیم قدمت موغام را به هزاران سال قبل ربط دهیم. بطور خلاصه، موغام در دوره صفویه زاده و در زمان قاجار بزرگ و بالغ شد.

موغام عبارت از ملودی های طولانی و بدون ریتم می باشند که برای منفک کردن این ملودی ها از همدیگر و همچنین بوجود آوردن امکان استراحت برای آوازه خوان، در لابلای این آهنگ های بدون ریتم، رنگ ها و تصنیف ها و موغامات ریتمیک جای داده شده اند.

این آهنگ های طولانی و بدون ریتم موغام در اوایل امر توسط  گروه های اتنیکی شیعه که در آذربایجان می زیسته اند برای شهدای کربلا سروده شده بوده اند. پادشاهان صفوی به اقتضای افکار سیاسی خود به موازات اهمیت بخشیدن به شیعه گری، این سروده ها را نیز مورد اهمیت قرار دادند و همراه افکار شیعه این آهنگ ها و نوحه ها را نیز راهی دربار خود نمودند.

در دوره قاجار نوحه ها به اشکال سازی و آوازی گردآوری شدند که این مجموعه ها را ترکان آذربایجان موغام و فارس ها، دستگاه نامیدند.

لازم به ذکر می باشد، تصنیف ها و سروده هایی که برای شهدای کربلا نوشته ویا خوانده شده اند، مختص شیعیان نمی باشند. موسیقی دانهای سنی مذهب نیز در رثای امام حسین و یاران وی سروده هایی دارند که از آنجمله می توان به مرثیه احمد خطیب اوغلو در مقام گردانیه اشاره نمود.

تمامی این سروده های مذهبی که تحت عنوان موغام ویا دستگاه از آنها ذکر شد، تهی از هر گونه ایقاع ویا ریتم بوده، اما همه بر پایه گام و یا مقام بخصوصی تصنیف شده اند.

مقایسه مقام و موغام

موغام عبارت از آهنگهایی می باشند که بر روی مقام های خاصی سروده شده اند. موغام را تنها می توان با ژانری از موسیقی مقام به اسم تقسیم مقایسه نمود. تقسیم، ملودی کوتاه و بدون ریتمی است که در آغاز و یا در وشط یک قطعه موسیقی همانند شارکی ( ترکیه) و یا شرقی ( عرب) توشط  یک خواننده و یا نوازنده به شکل سلو اجرا می شود.

 تقسیم هم همانند موغام بر پایه مقامی خاص و اصولا بر اساس مقام قطعه ای که در داخل آن تصنیف شده است، خوانده ویا نواخته می شود. اما برخلاف موغام، تقسیم دارای آزادی عمل بوده و یک ملودی از پیش نوشته شده نمی باشد. در حین اجرای تقسیم، خواننده و یا نوازنده در داخل مقام تصنیف سروده شده براحتی می تواند بداهه نوازی ویا بداهه خوانی کند. حتی با رعایت اصول خاصی می تواند به مقام های دیگری هم  "گذر"نموده و دوباره به مقام اصلی خود بازگشت نماید.

گذر، تکنیکی است برای تغییر احساس که بواسطه آن می توان وارد مقامی دیگر شد. نوازنده و یا خواننده می تواند برای تغییرات ملایم احساسی، به مقامی که با مقام اصلی تصنیف دارای 4 ویا بیشتر، نت مشترک می باشد گذر نماید و اگر خواهان یک تغییر عمیق در احساس ملودی می باشد، می تواند به مقامی که با مقام اصلی، صداهای مشترک کمتر از 4 عدد دارد، گذر نماید و دوباره به مقام اصلی خود برگردد.

 تقسیم خیلی کوتاه است و بلافاصله پس از آن شارکی ویا شرقی شروع می شود، در حالیکه موغام طولانی و خسته کننده است. به خاطر اینکه موغام بر پایه ملودی های از پیش نوشته شده اجرا می گردد، در آن اثر چندانی از بداهه وجود ندارد و هنرمند مجبور به اجرای ملودی های خاصی می باشد. خواننده تنها به واسطه تکنیک های حنجره قادر به اعمال برخی تغییرات در آن هست.

موتیف های موغام آذربایجان بسان دیگر موسیقی های شایع از میان مردم برگرفته شده اند. این ملودی ها توسط سرای و دربار شاهان، از میان اتنیک های شیعه برگرفته شده اند و سپس با شاخ وبرگ بیشتر و اهداف به خصوص دوباره در میان مردم شایع گردیده اند. این موسیقی های جدید شکل گرفته توسط  دربار، انسان ها را ساکت تر می کند و ملودی های بلند و بدون ریتم آنها، شنونده را سر جای خود بی حرکت نگه می دارد. اشعار سروده شده در موغام، آدمی را از محیط اطرافش جدا نموده و به گوشه انزوا فرو می برد، وی را از زندگی اش راضی نگه داشته و نسبت به مال و منال دنیوی بی اهمیت می کند.

 محمد احمدی زاده