پیمان وستفالی جایگزین قرارداد سایکس پیکو
تقریبا چهار قرن پیش اتفاقات مشابە امروز خاورمیانە در اروپا اتفاق افتاد و سی سال ادامە یافت. در سالهای میان ١٦١٨ ـ ١٦٤٨ جنهگای خونینی کە اساس مذهبی داشت در اروپا درگرفت و متعاقبا پیمان وستفالی میان اکثر کشورهای شرکت کنندە منعقد گردید. جوهرە پیمان وستفالی بر اساس حقوق برابر تمام ملتها و همچنین عدم دخالت در امورد یکدیگر بنا گردید و یکی دیگر از مهمترین مفاد آن ممنوعیت مداخلە پاپ در امور سیاسی بود. شباهتها و تفاوتهای بسیاری میان بحران موجود در خاورمیانە با جنگهای اروپای قرن هیفدهم بە چشم میخورد کە زمینەساز ضرورت دستیابی بە پیمان نامەای جدید نظیر وستفالیست. اگر چنانچە حملە امریکا بە عراق در سال ١٩٩١ را مبدا بحران بحساب آوریم بحران خاورمیانە همچون جنگهای مذهبی اروپادر آستانە سی سالگی است و این یکی از شباهتهای میان آن دو است.
سر سخن، خاورمیانە آبستن حوادث جدی است و شرایط فعلی آن همانند درد زایمان است. صد سال قبل پیمان سایکس پیکو بر سر تقسیم امپراطوری عثمانی منعقد گردید و چند کشورعربی از درون آن برآمدند کە محصول توافق میان فرانسە و بریتانیا بود کە پیکوی فرانسوی و سایکس بریتانیایی مبتکر آن بودند. در برخی نوشتەها مدت زمان قرارداد سایک پیکو را نودونە سال و برخی دورە آنرا صد سالە میدانند. اینک در آستانە صدسالگی این قرارداد هستیم وهمچنانکە از نامش پیداست امکان تجدید نظر و یا ابطال یک قرارداد ممکن بنظر میرسد.
قرارداد سایکس پیکو برخلاف پیمان وستفالی نە اینکە حقوق مساوی ملتها ـ بویژە حقوق کوردها ـ لحاظ نگردید بلکە دخالت کشورها در امور همدیگر کماکان ادامە داشت و مذهب همچنان عامل تعیین کنندە باقی ماند. در صد سال گذشتە کشور مادر یعنی ترکیە کە بقایای امپراطوری عثمانی محسوب میشود کماکان بە تهاجم و تهدید کشورهای استقلال یافتە ادامە دادە است و برای نمونە دو کشور عراق و سوریە هیچگاە از تهدیدات ترکیە بەبهانەهای مختلف در امان نبودەاند. از جهت دیگر در برخی کشورها اقلیت شیعە، اکثریت سنی را سرکوب، در کشوری دیگر اقلیت سنی بر اکثریت شیعە حکمرانی میکنند کە از ناکارآمدی سایکس پیکوست. البتە موضوعات پیچیدەای در منازعات فعلی خاورمیانە وجود دارد کە آیا نسخە وستفالی ممکن خواهدبود یا نە؟ مثلا معلوم نیست کە در صورت چنین طرحی آیا طرح تجزیە عراق و سوریە مقارن باهم خواهد بود و یا اینکە کشورهای دیگر نظیر اردن و لبنان کە اینک در مناقشات کنونی درگیر نیستند مجددا درگیرخواهند شد یانە؟ آیا در صورت هرگونە تغییری بە مدل وستفالی سنیهای عراق و سوریە و یا کوردهای سوریە و عراق هر کدام در در کشور واحدی گنجاندە خواهند شد یا نە؟ در مقابل این گزینەها این سوال پیش می آید کە کە آیا تاسیس دو کشور سنی و یا دو کشور کوردی در کنار هم منطقی بنظر میرسد؟ بنظر من برای گزینە احتمالی اولی اقداماتی شکل گرفتە کە میتوان ظهور داعش در مناطق سنی دوکشور عراق و سوریە کە مرزهای آن دو کشور را حوزە خلافت خود نامیدە زمینەساز تشکیل یک واحد سنی برای سنیهای هر دو کشور سوریە و عراق است.
یکی از نکتەهایی کە بسیار حائز اهمیت این است کە مغلوب اصلی قرارداد سایکس پیکو روسها بودند. روسها کە میبایست در ازای دستیابی بریتانیا و فرانسە بە مناطق مورد توافق، شرق تورکیە را تصاحب کنند بغیراز منطقە باطومی ( یکی از استانهای گرجستان فعلی ) چیزی عایدشان نگردید ودر واقع متضرر اصلی سایکس پیکو روسها بودند، بە همین دلیل روسها این بار در بحران سوریە در صدد سهم خواهی هستند.
در این میان طرح شرق شناس و متفکر بریتانیایی "برنارد لوئیس" مبنی بر دیزاین و یا بازسازی خاورمیانە جدید مطرح است کە چیزی فراتر از دستیابی بە وستفالی جدید است. در طرح و پروژە لوئیس کە تجزیە برخی کشورهای افریقایی بر اساس طرحهای ایشان ( سودان جنوبی و محتملا نیجریە ) محقق گردیدە، و پروژە ایشان حول تشکیل کشورهای آذربایجان بزرگ، کوردستان و فارسستان هست کە مرزهای جغرافیایی ایران، تورکیە و کشورهای دیگری را شامل میگردد روی میز قرار گرفتەاست و هرازچند گاهی بعنوان نسخەای دیگر از آن صحبت میشود. یکی از تفاوتهای حل مناقشات خاورمیانە بشیوە وسفالی با طرح خاورمیانە نوین لوئیس این است کە در طرح ایشان کوردهای سوریە کە باکگراوند ملی دارند بە کوردستان بزرگ ربط دادە میشوند و در منازعات سوریە فعلی کە جنگی مذهبی در جریان است جایی ندارند. از این جهت حقوق کوردها قید نگردیدە و در طرح مورد نظر ایشان کوردستان سوریە بخشی ازپروژە کوردستان بزرگ مورد نظر ایشان است. درشرایط فعلی چشم انداز طرح یادشدە بسیار بعید بنظر میرسد. آیا میتوان گفت هرگونە قرارداد جدیدی در منطقە کسب پلەی برای پروژە برناد لوئیس است.
گزینەهای دیگر آیندە خاورمیانە چە هستند؟
در صورت عدم آمادەگی جامعە جهانی برای ترسیم خاورمیانە جدید، موضوع بە کشورهای ذینفع منطقە برمیگردد و از این جهت قدرت نظامی تعیین کنندە است و در همچون شرایطی جنگ شیعی و سنی وارد فاز جدیدی میگردد.
با وجود اکثریت جمعیت سنی سوریە بعید بنظر میرسد کە علویان سوریە بتوانند قدرت گذشتە خود را بازیابند، اما در صورت احتمالی موفقیتشان، اولین اقدام ترکیە سرعت بخشیدن بە طرح تجزیە عراق است. دولت سوریە و حامیانش تنها در صورت ایجاد کمربند کوردی در مرزهای میان با آن ترکیە قادر بە مهار ترکیە و کنترل سنیهای خود خواهند بود. از جهت دیگر آنچە این روزها بە کلید واژە بحران سوریە درآمدە این است کە در صورت پیروزی سنیها و سقوط دولت بشاراسد، امکان تجزیە آن کشور و طرح تاسیس یک کشور علوی با حمایت روسیە قطعی بنظر میرسد. در صورت چنین اتفاقی و شکست بلوک شیعی منافع بلندمدت آنان در عقیم گذاشتن روئیاهای تورکیە از طریق اسقتلال کوردستان سوریە خواهد بود و ممکن است الویت دوم روسها تشکیل کوردستان سوریە است.
آیا در صورت تقسیم منطقە بر اساس قرارداد جدیدی نظیر وستفالی سنیهای عراق و سوریە در یک کشور گنجاندە خواهند شدو یا اینکە تسلط داعش بر آن دو زمینەساز آن است؟ آیا کوردها نیز همانند سنی ها واحدی را تشکیل خواهند داد. اگرچە بحث بر سر موضوعات اینچنینی نیازمند فاکت و دسترسی بە منابع دقیق است اما وقعیت این است کە قرارداد سایکس پیکو بطور غیررسمی باطل گردیدە و کشورهای عراق و سوریە بە دوران قبلی خود بازنخواهند گشت.
کوتاە سخن، اعزام نیروی نظامی ایران زیر لوای مدافعان حرم و توجیە آن از طرف خود خامنەای کە جنگ در سوریە بمنزلە حفظ مرزهای کنونی و رفع خطر تجزیە است نشان از نگرانی سرایت عواقب احتمالی بحران بە داخل مرزهای جغرافیایی ایران است. مهمتر اینکە سخنان علی اکبر ولایتی در دفاع از جلوگیری از تجزیە ترکیە در واقع نگرانی ایران از تجزیە ایران است. آرامشی کە اینک در ایران حکمفرماست بمثابە آرامش قبل از طوفان است. در مورد تورکیە هم وضع بدتر است. آنچە کە این روزها در منطقە میگذرد محصول رسوبات فروپاشی امپراطوری عثمانیست و عواقب این بحران بیش از هرکشوری متوجە تورکیە خواهد بود. هفتە گذشتە اردوغان روزنامەنگاران کشورش را جمع و از خطرات منطقەای آنان را مطلع و رهمنودهای لازم را بە آنان دادە تا از افشاگری تحرکات نظامی ترکیە دست بردارند ( مثل افشاگری دو روزنامەنگار روزنامە جمهوریت از ارسال اسلحە بە داعش ) واز نشان دادن جنایاتشان در شرق تورکیە پرهیز کنند. اردوغان این روزها بیش از هر زمان دیگری بر سر حفاظت از تمامیت ارضی تورکیە سخن و شدت بر فشارهایشان علیە کوردها و جریانات مخالف بە بهانە دفاع از تجزیە کشورش هست.