خانواده پدری
پدرش روحانی بود و او تحت تربیت خانواده
Atası – Axund Hacı Molla Ələkbər Rəsulzadə. Novxanı kəndinin çox tanınmış axundu olub. 1926-cı ildə dünyasını dəyişib. Məzarı Novxanı kənd qəbirstanlığındadır. M.Ə.Rəsulzadənin İstanbulda nəşr etdiyi “Yeni Qafqasiya” jurnalının 1927-ci ildəki sayında onun ölümü haqqında məlumat verilib.
اولین فعالیت او در 17 سالگی ست
که با دوستانش تشکیلات (تشکل)جوانان مسلمان را پدید میاورند
.اصولا دارای عقاید مذهبی ست
Müsəlman gənclik təşkilatı
1902-ci ildə on yeddi yaşında olan M.Ə.Rəsulzadə "Müsəlman gənclik təşkilatı"nı yaratmışdır.
-----
فعالیت با سوسیال دموکراتها - تشکل همت
----------------
1904
cü il oktyabr-noyabr – RSDFP (Rusiya Sosial Demokrat Fəhlə Partiyası) –
nin nəzdində yaradılan “Hümmət” (enerji, güc, qüvvət) Sosial-Demokrat Təşkilatının
yaradıcılarından biri olur.Qeyd edək ki, bu həm də Zaqafqaziyada yaradılan ilk
müsəlman sosial-demokrat qrupu idi. “Hümmət”in baniləri arasında ondan başqa
N.Nərimanov, M.Əzizbəyov, M.H.Mövsümov, M.H.Hacınski, eyni zamanda sonradan
Müsavatın yaradıcılarından olan A.Kazımzadə və K.Mikayılzadə var idi.
1904-cü il – M.Ə.Rəsulzadənin redaktorluğu ilə “Hümmət” qəzeti çap edilir.
M.Ə.Rəsulzadə qeyd edirdi ki, “Hümmət” Qafqazda türk (Azərbaycan) mətbuatı arasında
partiya orqanı olmaq üzrə ilk qəzet olub. 1904-1905-ci illərdə bu qəzetin 5-6 sayı çap
edilir. 1917-ci ilin iyulun 3-də isə qəzet N.Nərimanovun redaktorluğu ilə yenidən Bakıda
nəşrə başlayır.
1905-ci il – “Hümmət” qəzetinin 3-cü sayında “Hümmətür-rical” (yəni, “Kişilərin
hümməti (gücü) dağları qoparar”) adlı məqaləsi çap edilir. Və həmin yazıda birləşməyin,
islama bağlılığın vacibliyini göstərir. M.Ə.Rəsulzadə həmin məqalədə yazırdı:
“Hərəmiz bir küncdə bir xüsusi cəmiyyət qayırıb (yaradıb) da müxtəlif yollar ilə
getməkdənsə birləşməli, öz fikir və fellərimizdən bir-birimizi halı etməliyiz”
منبعNəsiman Yaqublu
-
اعتقاد به ضرور بودن هواداری از اسلام
islama bağlılığın vacibliyini
1905
ci il – “Hümmət” qəzetinin 3-cü sayında “Hümmətür-rical” (yəni, “Kişilərin
hümməti (gücü) dağları qoparar”) adlı məqaləsi çap edilir. Və həmin yazıda birləşməyin,
islama bağlılığın vacibliyini göstərir.
رسول زاده در ایران
حدود 24 ساله
1909-cu il 23 avqust – Tehranda Avropa tipli “İrani-Nov” (“Yeni İran”) qəzetini
nəşr edir
---
Seyid Həsən Tağızadə, M.Ə.Rəsulzadənin xatirəsinə həsr etdiyi nekroloqda yazacaq: "Modern Avropa qəzet formasını ilk dəfə İrana gətirən M.Ə.Rəsulzadə olmuşdur"
نوشته های رسول زاده در مورد ایران گرایی و علاقه ایران ایستها به او در این دوره است.
رجوع به کتاب گزارشهایی از انقلاب مشروطه- م.ا.رسول زاده
او دو آتشه ناسیونالیسم فارس را مطرح میکند .
----
افکار و فعالیت رسولزاده در ترکیه
بیرون از [مفهوم] ملت سعادتی نیست
Ziya Göyalp آشنایی با
Nəsiman YAQUBLU
Nəsiman Yaqublu Rəsulzadənin Türkiyədəki fəaliyyətindən yazır
Türkiyədə olduğu müddətdə M.Ə.Rəsulzadə müsəlman dünyasının böyük mütəfəkkiri Şeyx Cəmaləddin Əfqaninin yaradıcılığı və dünyagörüşü ilə ciddi maraqlanır. Onun böyük əhəmiyyət daşıyan fikirlərini, fəlsəfi düşüncələrini öyrənir. Bəs Şeyx Cəmaləddin Əfqani hansı işıqlı ideyaları ilə M.Ə.Rəsulzadənin diqqətini cəlb edirdi?. İlk öncə böyük mütəfəkkir milliyyət şüurunu oyatmağın vacibliyini vurğulayır və bütün xoşbəxtliyi də bu problemin həllində görüb yazırdı: “Milliyyət xaricində səadət yoxdur”.
Məhz bu illərdə o, Cəmaləddin Əfqaninin “Milli birlik fəlsəfəsi” əsərini farscadan türk dilinə çevirib “Türk Yurdu” jurnalında nəşr etdirdi.
Türkiyədə olarkən M.Ə.Rəsulzadə “Türk Ocaqları”ndakı dəyərli mütəfəkkirlərlə də yaxın təmaslar qurmuşdu. Belə ki, burada olan tanınmış şəxsiyyətlər arasında “türkçülük” ideyası ilə bağlı fikir mübadiləsi aparılırdı. Bu məsələdə Əli bəy Hüseynzadə ilə Ziya Göyalpın mövqeləri müxtəlif idi. Türk dünyasında ilk dəfə olaraq “türkləşmək, islamlaşmaq və müasirləşmək” fikrini irəli sürən Əli bəy Hüseynzadə “Osmanlı lisanını” qızğınlıqla müdafiə edirdi. Ziya Göyalp isə Əli bəyin “Türkləşmək, islamlaşmaq və müasirləşmək” fikrini əsaslı şəkildə işləyib sadə türkcə yazmağı, danışmağı irəli sürürdü.
Qeyd edək ki, Ziya Göyalpın dərin təhlil edib təkmilləşdirdiyi “türkçülük” ideyasının M.Ə.Rəsulzadəyə böyük təsiri olmuşdu. Bu haqda o, belə yazırdı: “...Mərhumun (Ziya Göyalpın) ”Türk Yurdu"nda nəşr olunan “türkləşmək, islamlaşmaq və müasirləşmək” məqalələri məni vəcdə gətirdi. Bakıya getdim. Mətbuat dil məsələsi ilə məşğul idi. Bu məsələdə Ziya nəzəriyyəsini müdafiə etməyə başladım. Türkçülüyü təbliğ üçün müharibə ərəfəsində çıxarmağa başladığımız “Açıq söz” qəzetinə Ziyanın sözlərini bir “şüar” götürdük. Daha sonra Ziyanın son zamanlarda “Türk millətindənəm, islam hümmətindənəm, qərb mədəniyyətindənəm” şəklində dediyi bu şüar türkçülük, xalqçılıq vəzifələri üzərində təşəkkül edən milliyyətpərvər “Müsavat” qəzetinin proqram müqəddiməsində yer tapdı. Rus istibdadında mütəbərrik xanlıqlar şəklində deyil, müttəhit və milli bir kütlə surətində nicat bulan Azərbaycan türklüyü bu istiqlalını tərtəmiz edəcək bayrağa, əsri məfkurəsi ilə mütənasib bir məna vermək istəyirdi. Bu mənanı da “türkləşmək, islamlaşmaq və müasirləşmək” məfhumlarında buldu: Bayrağı mavi, yaşıl və al rəngli qumaşlardan yapdı".
-----
رسولزاده - دیدارها در آلمان
1937-ci il 2-22 may – Almaniyanın Berlin şəhərində olur. Almaniya Nasional
Sosialist Fəhlə Partiyasının Xarici Siyasət İdarəsinin, Almaniya Təbliğat Nazirliyinin
yüksək vəzifəli məmurları ilə görüşür. Müəyyən edir ki, bu dairələr Sovetlər Birliyində
milli problemlərlə çox ciddi maraqlanır
1943-cü il 5 avqust – Azərbaycan legionerləri qarşısında çıxış edir. Almaniya
hökumətinin yürütdüyü siyasətlə razılaşmadığını bildirib bu ölkəni tərk edir.
1945-ci il – Rumıniya işğal edildikdən sonra Avstriyaya gəlir, “İmperial”
mehmanxanasında yaşayır, sonra Almaniyanın Mittenvald bölgəsindəki qaçqın
düşərgəsində olur. Burada “Azərbaycan Demokrat Birliyi”ni yaradır. Bu birliyin də
başlıca məqsədi azərbaycanlıları xilas etmək, onların sovet dövlətinə verilməsinin
qarşısını almaq idi. Çünki sovet dövləti legionerlərin çoxunu ya həbs edir, ya da
güllələyirdi.
----------
Azərbaycan legionunun
Varşava üsyanının yatızdırılmasında
iştirakı, 1944-cü il avqust
Qüds müftisi Məhəmməd Əmin Əl-Hüseyni azərbaycanlı legionerlərlə görüş zamanı
Azərbaycan legionunun
əsas bazaları Polşa və Almaniya ərazilərində yerləşirdi.[5] Sonralar isə legionu Polşanın Rodom məntəqəsindən Fransanın cənubunda yerləşən Rodess şəhərinə köçürdülər.[5] 1944-cü ildə Azərbaycan legionerlərindən Ə. Düdənginskinin, İ. İsrafilovun, R. Babayevin, T. Məmməd və Ə. Qazıyevin fəallığı ilə "İrtibat Qərargahı"-nın (Ferbindunqştabın) Paris filialı yaradıldı. Paris filialına Nuşibəy Zülqədərov, Rza Tağıyev və Əlibəy Hacınski daxil oldular. 1944-cü ildə Parisin almanlardan azad edilməsindən sonra Paris filialı da buraxıldı. Azərbaycan legionunun bir hissəsi məhv edildi, bir hissəsi isə ingilis-amerikan qoşunlarına təslim oldu.[11]
Azərbaycan legionerlərinin başlıca qərargahı Polşa ərazisində yerləşirdi. Legionerlərin ümumi sayının 36 mindən 65-70 minədək olduğu göstərilməkdədir.[12] Legionerlərin sol qollarında üç rəngli Azərbaycan bayrağı və ay-ulduz həkk olunmuş fərqlənmə nişanı vardı.
![]()
مسیر فکری و سیاسی محمد امین رسول زاده
محمد امین رسول زاده در کودکی با عقاید مذهبیاسلام آشنا میشود و در 17 سالگیتشکل جوانان مسلمانرا با دوستانش به وجود میاورند. بعدها به تشکیلات همتمی پیوندد که یک تشکل سوسیال دموکرات است و با استالین نیز دوست میشود. در این برهه او کلا دارای گرایشهای سیاسیسوسیال دموکراتیک، ناسیونالیستی( نفی ناسیونالیسم روس، در مقابل ناسیونالیسم ملی خود)، و اسلامی است. اما او اسلامیست نیست. توجه اش به اسلام تنها به عنوان یک پارامتر سیاسی برایش مطرح است( عاملی برای ایجاد اتحاد). نه به عنوان یک اعتقاد مذهبی و ایمانی. تقریباتاکتیک، برای رسیدن به اهداف استراتژیک. که در هر برهه، این تاکتیکها، برای او متفاوت اند.
در مجموع عوامل مذهب ، ناسیونالیسم، سوسیال دموکراسی، در مرکز توجه او قرار دارند و مقولات فعالیت قلمی و سیاسی اش را تشکیل میدهند. او به (ناسیونالیسم خودی و نفی ناسیونالیسم روسی) و بهبود وضع زندگی مردم از این راه و زاویه ( ناسیونالیسم خودی نفی روسی ، ایجاد اتحاد با عامل اسلام ، طرح خواسته های رفاهی) باور دارد. مذهبی نیست و روی مذهب به عنوان عاملی برای اتحاد حساب میکند.
رابطه با نیروی هیتلر، جهت شکست بولشویسم در روسیه و تشکیل دگر باره ی حکومت آذربایجان در عمل او رخ میدهد.( مانند رابطه مسعود رجوی - صدام، یا حجاج آذربایجانی - آل سعود)، همه ی اینها فقط به خاطر اهداف سیاسی ست. همانطور که از ترکیه به دوستانش در باکو گفته بود « بهر بهایی شده باید باکو را تسخیر کنید- باکی نی توتون ، هرنه باهاسینا اولور اولسون-رجوع به منابع داده شده»-بدون اینکه با درستی یا نادرستی ایده کاری داشته باشیم- او در همه جا با این ایده حرکت میکند. «رسیدن به هدف بهر بهایی». حرکت در همه ی برهه ها با این تز صورت میگیرد که مسئله ساز است. و بحث انگیز، و خطا.از نظر فلسفه ی سیاسی تزی از تزهای ماکیاولی ست.
نه، رسیدن به هدف با توجه به «حفظ ارزشهای مترقی مبارزه ، اخلاق سیاسی و انسانی، و بهای لازم و نه غیر لازم» باید تحقق یابد.
فعالیت ایران ایستی اش در تهران نیز دلیل بر اعتقاد او به ناسیونالیسم ( اینجا فارسیسم) است.
ابداً متوجه شونیشم فارس نیست. در حالی که در زندگیش درد را به شدت حس کرده است. مگر ممکن است شخص از شونیشم فرار کند و بیاید به تبلیغ شونیسم دیگری پردازد و متوجه نباشد. مگر اینکه فکرش را، رسیدن به هدف بهر بهایی، تسخیر کرده باشد.
در ترکیه با افکار پان ترکیسم ضیاء گؤی آلپ و مانندهای او و پان اسلامیسم( Şeyx Cəmaləddin Əfqanini)، آشنا شده وگرایشات اسلامی و ناسیونالیستی خود و منطقه ایش را تکامل میدهد. و نتیجه اش را در باکو به کار میگیرد. در این برهه رسول زاده یک ترکیست ( پان ترکیست) است. کتاب « آذربایجان در قلمرو توران» نیر نشانه ی دیگری از این افکار است.
با شکست حکومت آذربایجان در باکو، و ارتباط او با نازیسم آلمان، برای شکست کمونیسم و برپایی دو باره ی حکومت مستقل، رخ میدهد ، که حرکت دیگری بر اساس تز ماکیاولی اش میباشد. رسیدن به هدف بهر بهایی.
تز فاجعه انگیزی ست که رجوی و خود رسول زاده و اخیراً حرب دموکرات کردستان و آل سعود، و غیره نمونه های بارز آن اند. به قول آسیب جویی « سیاست عملی غیر مستقل بعضی از گروههای خودمان» نیز نمونه ی دیگری از این تز است.
این گونه رهروان نمیدانند اعمال سیاست به معنای ایجاد تغییر، کار مردم است ، نه کار حزب و گروه و رهبر. و نه کاری اراده گرایانه . اراده ی گروه و افراد.
قدرت مال مردم است و در خود مردم قرار دارد. و عامل تغییر هم مردم اند.حکومت کردن نیز کار خود آنهاست. پیشرو کارش « آگاهی دادن و یاری به خود سازمان یابی اقشار اجتماعی ست، و در نهایت طرف مشورت. نه بیش از این». حزب و گروه میتواند هنگام تسخیر قدرت پیشآهنگ باشد ولی حق ندارد قدرت را برای خود تصاحب کند.این در واقع برابر با شکست همه تلاشهاست ، که حزب به جای مردم بنشیند و حکومت کند.
علت استعمال تز ماکیاولی مذکور عدم درک سیاست و اخلاق و ارزشهای مترقی مبارزه، و عدم اطلاع از این امر است که « افتاده به این باتلاق فروخواهد رفت و جز مرگ او را نصیبی نیست.»
وقتی در راه صاف و زیبایی ، ماشین ات را با سرعت زیاد میرانی، و انتهای راه را نمی بینی، که پرتگاه است، مرگ تو حتمی ست.
و این باتلاق و پرتگاه، ناسیونالیسم اولیه ی صاف و زیبا و حق طلبانه و عدالتخواهانه ی رسول زاده بود. آغاز ناسیونالیسم حق و زیباست، اما اگر به این سراشیبی افتادی، رفته ای، انتهای آن پرتگاه است. ناسیونالیسم چیزی نیست، جز اینکه نخستین قدم زیبا و بحق توست، که پا گذاشتی، تا به انتها رفته ای و پرتگاه فاشیسم برایت آغوش گشوده است. از این روست که گفته ام ناسیونالیسم قدم اول فاشیسم است. حق زیبایت را باید از راه دیگری به دست آوری. اگر بالای این پرتگاه رفتی بدان که افتاده ای. بدون اینکه حس کنی یا بویی ببری. چیز زیبایی ست ولی وحشتناک. و کام مرگ تلاشها.
رسول زاده تنها یک نمونه از هزاران نمونه است.
نفی ناسیونالیسم روس زیبا و درست و به حق است، اما بعد اتوماتیک در سراشیبی ناسیونالیسم ترک قرار داری، و بعد هم درخانه ی عمو هیتلر هستی. خودت نیز هیچ درد و رنجی احساس نمی کنی.
و نه بخاطر خودت، بل بخاطر استقلال آذربایجان.
نازیسم و فاشیسم باید پیروز شوند تا تو بتوانی حکومت جدید در باکو برپا کنونی. چنین است شیرینی ناسیونالیسم، و قدرت و استقلال و اراده گرایی، و عدم توجه به آمادگی و قدرت مردم، و بن بست سیاست و راههای درست دیگر، که بسیار بودند. از جمله ترک این زهر که « کسب قدرت بهربهایی»غلط اندر غلط است. می بینیم که مسعود رجوی اکنون نماینده ی تپیک این تز است.
رسول زاده عاشق استقرار حکومت مستقل آذربایجان بود. اما برای یافتن راه درست، تنها عشق کافی نیست. تسلط برخرد سیاسی و فن سیاست هم لازم است، وگرنه فاجعه میافرینی. نیت خوب، شعار خوب،عشق دیوانه وار بدرد نمی خورد و فاجعه میافریند. عشق به خمینی را هم دیده ایم. من متاسفم که رسول زاده، این جان شیفته، چنین خود را در راههای ناشناخته ، که آگاهی کافی بر سیاست آنها نداشت سوزاند و خاکستر شد. نه تنها خودش بل خانواده و اقوام اش نیز قربانی شدند. انتظاری از محیط بد نیست، انتظار از رهرو است که راهش را به ناچار باید درست انتخاب کند. وگرنه در پایین پرتگاه جزو مردگان قرار دارد. و برای خود و دیگران جهنم میسازد.
بله او روزنامه نگار و فعال سیاسی و شخصیت خیلی معروفی بود. تمام عمر تلاش کرد برای استقلال آذربایجان. با ابزار اسلام، ناسیونالیسم، ترکیسم، سوسیال دموکراسی، نوشتن، تحمل نابودی خانواده خود و خویشان اش، و دست به دامان نازیسم آلمان یازیدن، و قربانی نمودن یک لشگر از افراد آذربایجانی که تحت فرمان ارتش نازی بودند و از آذربایجانی های اسیر و داوطلب،تحت نام L'Aserbaidschanische Legion تشکیل شده بودند. همه اینها برای کسب دگرباره ی قدرت، استقلال آذربایجان و نفی شونیسم روس بود. اما متاسفانه همه ی راههای این گردونه ها فاجعه بود و هست، و نراژدی آفرید.
از طرف دیگر فاجعه اول را حزب بولشویک درست کرد که حق جدایی را به رسمیت نشناخت. برای خلقهای خواهان جدایی.اتحاد داوطلبانهصورت نگرفت. اشغال گری تزاری رفع نشد .
اتحاد زورکی برقرار ماند که اتحاد نبود و باید آن را اشغال نامید. این است که عدم آزادی فاجعه میافریند و آفرید. حیف برجانهایی که در بیراهه ها خاک وخاکستر شدند.
