ریشه‌های جنگ هنگامی که ارمنستان با گردن کلفتی صحبت کرد، آذربایجان دست به عمل زد
خانم کارلوتا گال، مدیر دفتر نیویورک تایمز در استانبول است و مسائل ترکیه را پوشش می‌دهد. وی قبلا پس لرزه‌های بهار عربی را از تونس، جنگ کوسوا و صربستان را از بالکان، و مسائل افغانستان و پاکستان را پوشش داده است.
ریشه‌های جنگ: هنگامی که ارمنستان با گردن کلفتی سخن گفت، آذربایجان دست به عمل زد
(این مقاله در نشر کاغذی نیویورک تایمز ٢٨-اکتبر-٢٠٢٠ با نام متفاوت «کلمات آتشین، جنگ ارمنستان با آذربایجان را دوباره شعله‌ور می‌کند» چاپ شد)
ترتر، آذربایجان - برای سال‌ها رهبران آذربایجان و ارمنستان توافق کرده بودند که بحث در مورد استاتوی سرزمین مورد مناقشه قره باغ کوهستانی را به تعویق بیندازند تا از ملتهب ساختن شور و احساسات جلوگیری کنند. اما این وضعیت بهار امسال، هنگامی که نخست وزیر پوپولیست ارمنستان به طور غیر قابل بحثی اعلام نمود که این منطقه ارمنستان است، ناگهان تغییر کرد. اظهارات نخست وزیر نیکول پاشینیان با نیروی انفجاری بر آذربایجانی‌ها، که در دهه ١٩٩٠ جنگی تلخ و حل نشده با ارمنستان بر سر منطقه را باختند، فرود آمد. آنچه باعث خشمگین‌تر شدن بیشتر می‌شد این بود که اظهارات پاشینیان در شوشا -شهری که آذربایجانی‌ها آن را پایتخت فرهنگی خود می‌دانند اما در قلمروی از دست رفته در حین جنگ قرار دارد- بیان شد. حیکمت حاجییف، مشاور سیاست خارجی رئیس جمهور آذربایجان گفت: «آخرین میخ در تابوت روند مذاکرات زمانی بود که پاشینیان اعلام کرد قره باغ، ارمنستانی است».
دو کشور یک ماه پیش به جنگ تمام عیار بازگشتند. آذربایجان مصمم است که تقریباً ١٣ درصد از اراضی خود را که ٢٦ سال پیش ارمنستان به تصرف خود در آورد و در حین آن ٨٠٠٠٠٠ آزربایجانی [تورک] را آواره کرد، پس بگیرد. این نبردها خطر کشانیدن ترکیه در طرف آذربایجان، و روسیه که از ارمنستان حمایت می‌کند به خود را در بردارد. تلفات درگیری الان هم به هزاران نفر رسیده است. اما با پیشروی نیروهایش، الهام علییف رئیس جمهوری آذربایجان هیچ نشانه‌ای از یواش شدن نشان نمی‌دهد و کشور هم به تب جنگ مبتلا شده است. آتش بسی که آخر هفته گذشته با وساطت واشنگتن اعلام شد، صبح روز دوشنبه یک ساعت پس از لازم الاجرا شدن، در اثر مبادله آتش توپخانه هر دو طرف شکسته شد.
آقای علییف خواستار عقب‌نشینی نیروهای ارمنی به مرزهای شناخته شده بین المللی مطابق با قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل و «اصول اساسی» توافق شده در مذاکرات قبلی است. این‌ها مبانی‌ای بود که ١٠ سال پیش مورد قبول قرار گرفت، اما هرگز عملی نشد. اما تحلیلگران می‌گویند ارمنستان امسال در ادعای تملک بر قره باغ و مناطق اطراف آن که در طول جنگ تصرف نموده است، صراحت بیشتری پیدا کرد.
آقای حاجییف در مصاحبه‌ای گفت وقتی رهبر ارمنستان آقای پاشینیان پس از یك قیام مردمی در سال ٢٠١٨ به قدرت رسید، آذربایجان امید پیدا کرد که پیشرفتی حاصل شود. در اولین ملاقاتشان، آقای پاشینیان روزنامه‌نگار سابق از آقای علییف زمان خواست. اما قول داد که سیاست جدیدی را در مورد قره باغ کوهستانی دنبال کند. اما آن سیاست هرگز نیامد.
به گفته تحلیلگران، امسال، هنگامی كه آقای پاشینیان و وزیر دفاع او اظهارات پوپولیستی فزاینده‌ای را در مورد اراضی [اشغالی] ابراز داشتند، و از طرح‌هایی برای پایتخت ساختن شوشا و انتقال پارلمان به آنجا در ماه آگوست خبر دادند، تنش‌ها افزایش یافت. ممکن است نهایتا ثابت شود که این اقدامات، محاسبات غلط بزرگی بوده‌اند. جیراییر لیباریدیان یک مورخ ارمنی آمریکایی، در ماه سپتامبر همین موضوع را مطرح کرد و نوشت: «به جای تمرکز بر روی آنچه ممکن است، فکر و ذکر ما مشغول با رویاهای خودمان شد».
تحلیلگران مستقل اغلب آذربایجان را محرک عمده جنگ می‌دانند و می‌گویند که حمله بزرگی را تدارک دیده بود. اما اضافه می‌کنند که آقای پاشینیان با صحبت‌های پوپولیستی خود فراتر از مرزها رفت. توماس دو وال همکار ارشد موسسه کارنگی اروپا و نویسنده کتاب «باغ سیاه» در باره قره باغ، گفت: «منطقی است که آذربایجان می‌خواست این کار را شروع کند، نه ارمنی‌ها که فقط خواهان حفظ وضع موجود هستند. اما ارمنی‌ها نیز با اقدامات تحریک‌آمیز نقش خود را ایفا کردند».
دولت ارمنستان آذربایجان را به یک تهاجم برنامه‌ریزی شده و تحریک درگیری‌هایی که منجر به جنگ تمام عیار شد متهم کرده و می‌گوید که کاملاً در دفاع از خود عمل می‌کند. روسیه به عنوان حامی ارمنستان حضوری حیاتی داشته است. این کشور در درگیری اصلی از ارمنستان پشتیبانی کرد، دارای دو پایگاه نظامی در ارمنستان است و پشتیبانی و تجهیزات را او را تدارک کرده است. بنا به آقای دو وال از زمان آتش‌بس رو به مرگ سال ٢٠٠٩، رهبران هر دو کشور با دقت پیش می‌رفتند. زیرا معتقد بودند که از نظر سیاسی پای‌بندی به استاتوس موجود بی خطرتر از سازش‌های ارضی که توافق صلح خواستار آن خواهد شد است.
در تمام این مدت آقای علیف که در سال ٢٠٠٣ ریاست جمهوری را از پدرش به ارث برد، ثروت نفت و گاز کشورش را برای ساختن ارتش، خرید سلاح‌های پیشرفته و اعزام افسران برای آموزش استاندارد ناتو در ترکیه بکار برد. به نظر می‌رسید که تلاش برای تجدید تسلیحاتی، در سال ٢٠١٦ به ثمر نشست. زمانی که در طی چهار روز جنگ نیروهای آذربایجانی کنترل روستایی را درست در بالای خط آتش بس به دست گرفتند.
اما بنا فرید شفیع‌یف دیپلمات سابق و مدیر مرکز تجزیه و تحلیل روابط بین الملل در باکو که توسط دولت تأمین مالی می‌شود، روسیه برای جلوگیری از پیشروی آذربایجان مداخله کرد. وی گفت که ناامیدی عمومی در آن زمان محسوس بود. مانند واکنش عمومی پس از آتش بس منقد شده توسط روسیه در ١٠ اکتبر، فقط دو هفته پس از آغاز جنگ اخیر. وی گفت مردم بسیار افسرده بودند.
جرقه فوری جنگ فعلی در ماه ژوئیه، در یک درگیری مرگبار در نزدیکی شهر مرزی توووز، جایی که خطوط لوله حیاتی انتقال گاز و نفت آذربایجان در مسیر خود به گرجستان و ترکیه در آن عبور می کنند، رخ داد. سربازان ارمنی با شلیک به یک وسیله نقلیه نظامی آذربایجانی، باعث ایجاد مبادله آتش سنگین مرزی شدند که در نتیجه آن بیش از ده نفر از جمله چندین افسر کشته شد. یکی از کشته شدگان سرلشکر پولاد هاشیموف، شخصیتی محبوب بود که مرگ وی موجب طغیان احساسات شد. یک اعتراض کوچک به تظاهرات ده‌ها هزار نفری مردمی تبدیل شد که در پایتخت باکو راهپیمایی می‌کردند و می‌خواستند که کشور قره باغ را بازپس بگیرد. آقای حاجییف مشاور سیاست گفت: «حوادث ژوئیه یک موج شوک ایجاد کرد. و افکار عمومی و جوانان این پیام را ارسال کردند: دیگر کافی است». خدیجه ایسماعیلووا روزنامه‌نگار آذربایجانی می‌گوید: «ناامیدی در مورد پاندمی ویروس کرونا و کمبود شدید آب، فشارها را افزایش داد. برای علیيف کاملاً واضح بود که مردم آماده انفجار هستند و زمان اقدام فرا رسیده است».
رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه، درگیری در توووز را تهدیدی استراتژیک برای آذربایجان ارزیابی کرد و بلافاصله جت‌ها و قوای نظامی را برای دو هفته تمرین نظامی مشترک با ارتش آذربایجان اعزام کرد. تحلیلگران ترکیه‌ای این حرکت آقای اردوغان را راهی برای کسب اهرم فشار در روابط وی با روسیه دانستند. اما محافظت از متحد تورکیک او، که اخیراً جایگزین روسیه به عنوان منبع اصلی تامین گاز طبیعی ترکیه شد، نیز فوق العاده مهم بود.
آقای شفیع‌یف، از مرکز تجزیه و تحلیل روابط بین الملل، در باره اقدام مخاطره‌آمیز آذربایجان برای جنگ گفت: «این ادعا که ترکیه آن را تحریک می‌کرد یک کلیشه است». اما وی تأیید کرد، همانطور که آقایان اردوغان و آقای علییف هم از آن زمان تاکنون تأیید کرده‌‌اند، ترکیه قول حمایت فعال در صورتی که آذربایجان با مشکلاتی برخورد کند را داده است.
در ماه آگوست مقامات آذربایجانی گفتند که ارتش، نیروهایی ارمنی که به یک تهاجم فرامرزی دیگری اقدام کرده بودند را بازداشت کرده است. آقای حاجییف گفت: «ما فهمیدیم كه چیزی در راه است». پس از سال‌ها مبادله پراکنده آتش توپخانه، تا ماه سپتامبر هر دو طرف آماده و مهیای درگیری‌های بیشتری بودند.
در ٢٦ سپتامبر از طرف ارتش آذربایجان به روستائیان ساکن در طرف آذربایجانی خط آتش‌بس در نزدیکی شهر ترتر پیش‌اخطار داده شد. برخی که ماشین داشتند شب منطقه را ترک کردند. کسانی که ماندند رگبار موشک‌های ارمنی در ساعت 7 صبح روز بعد را توصیف کردند. گول‌بنیز بدلووا، ٥٩ ساله، که در ترتر تنها در ٥٠٠ یاردی خط آتش‌بس زندگی می‌کند، گفت: «ما همیشه صدای بمباران را می‌شنویم، اما این بمباران کاملا متفاوت بود. آنها شروع به آتشباری مداوم کردند و همه ما وحشت کردیم». آذربایجان با بیان اینکه از جمعیت غیر نظامی خود دفاع می‌کند به سرعت مقابله به مثل کرد. آقای حاجییف گفت: «آنها شروع به حمله به غیر نظامیان کردند و ما موظف به انجام یک عملیات ضد حمله بودیم». اما حتی برخی از مقامات اعتراف کردند که منتظر بهانه‌ای برای حمله بوده‌اند.
نیروهای آذربایجانی قبلاً بخش‌هایی از چهار رایون-ولایت جنوبی در امتداد مرز با ایران را پس گرفته‌اند و کاملا به راهرو لاچین نزدیک شده‌اند، یک گذرکاه کوهستانی که مسیری حیاتی و تعیین کننده برای تامین تدارکات از ارمنستان است. اما تردید اندکی وجود دارد که کار برای نیروهای آذربایجانی سخت بوده است. باکو تعداد تلفات نظامی را منتشر نکرده است. اما ولادیمیر و. پوتین رئیس جمهور روسیه روز پنجشنبه گفت که هر یک از طرفین در کمتر از یک ماه جنگ بیش از ٢٠٠٠ سرباز خود را از دست داده‌اند. همچنین بر اساس آمارهای رسمی هر دو طرف، حملات موشکی موجب کشته شدن حداقل ٦٥ غیر نظامی از آذربایجان و ٣٧ غیر نظامی ارمنی شده است.
آقای علییف و ارتش کماکان از حمایت عمومی استوار و محکم برای حمله برخوردار هستند. اما رئیس جمهور می‌تواند در مدیریت انتظارات با کار دشواری روبرو شود. بسیاری از خانواده‌های آذربایجانی که در اثر گلوله‌باران در ترتر آواره شده‌اند، در اصل پناهجویان قره باغ هستند و گفته‌اند اگر آقای علییف فقط پس از بازگیری چند منطقه متوقف شود، تطمین نخواهند شد. ظریفه سلیمانووا، ٤٣ ساله، قبل از ذکر تمام مناطقی که لازم است آذربایجان باز پس بگیرد، گفت: «این کافی نیست. ما پسران بسیار شجاعی داریم. زیاد طول نخواهد کشید.»
زیرنویس‌های عکس‌های این مقاله، عکس‌ها توسط ایوور پریکت برای نیویورک تایمز:
-تمیز کردن باقیمانده‌های یک خانه در گنجه، آزربایجان؛. بعد از آنکه در ماه جاری مورد اصابت یک موشک اسکود آتش شده توسط قوای ارمنی قرار گرفت.
-یک تمرین آموزشی برای سربازان آذربایجانی نزدیک خط جبهه
-رئیس جمهور آذربایجان الهام علییف در هفته‌های اخیر چندین سخن‌رانی تلویزیونی مشتعل کننده حمایت عمومی از جنگ را انجام داده است
-عزاداری برای مرگ آنار ایساکلی، یک سرباز ٢٣ ساله ارتش آذربایجان. درگیری‌ها موجب کشته شدن هزاران نظامی و بیش از صد غیر نظامی شده است.
-دوستان و خویشاوندان در حال نظاره به حمل تابوت آقای ایساکلی به طرف محل دفن او در نزدیک ترتر. عده کمی در مراسم حاضر شدند، زیرا می‌گویند قوای ارمنی مراسم تدفین‌های دیگر را هدف قرار داده‌اند
-سریه محرمووا، ٧٣ ساله، پناه گرفته در پناهگاه زیرزمینی با چهار شخص دیگر از شهر ترتر که در معرض بمباران وحشیانه قرار گرفته است.
-ترتر که در کنار خط آتش بس قرار دارد، در طول سال‌ها مکررا کوبیده شده است.
-مدرسه‌ای در شهر برده، آزربایجان که به پناهگاه مردم آواره شده در اثر درگیری‌ها تبدیل شده است
-مدرسه مردم بمباران شده از شهرهای آغدام و ترتر در خط جبهه
-یک خانه در گنجه، دومین شهر بزرگ آذربایجان، که با اصابت یک موشک آسیب دید.
به قلم کارلوتا گال - Carlotta Gall
نیویورک تایمز، ٢٧ اوکتوبر ٢٠٢٠
عکس‌ها از ایوور پریکت - Ivor Prickett
ترجمه از انگلیسی: حمید دباغی
لینک اصل مقاله به انگلیسی: