در سخنان جهانبگلو در شناسایی فرهنگ و منش یا روح ایرانی چند نکته را میتوان به تامل نشست:
نخست تعریف روح ایرانی است، در این رویکرد چنان پیوستار تاریخی بسیط و گسترده ای از منش و شخصیت ایرانی ارایه میشود که در نهایت چیزی بدست نمی دهد! بدین معنا که چهره کشیده ایرانی به وسعت تاریخ سه هزار ساله او، ظرافتهای سیمای این فرهنگ بمنزله یک پدیده معاصر را بنمایش نمیگذارد و برعکس چنان ابهام و کلیتی را عرضه میکندکه عمدتا می تواند یک چشم انداز باشد تا ارایه یک تحلیل هویت شناسانه.
دوم اینکه در شناسایی سه حوزه تمدنی پیشااسلامی، اسلامی و مدرن نمیتوان جنسیت و تباریا خصیصه واحدی در این متدولوژی بدست داد. بطوریکه یک حوزه اصولا سرزمینی و مبتنی بر قدرت امپراتوری ایرانی است و عمدتا ماهیت ایرانی و سیاسی دارد، حوزه اسلامی عمدتا ماهیت و شناسنامه دینی دارد و در نهایت حوزه تمدنی مدرن دارای هویت فراجهانی و فرایندی است و متعلق به دوره تاریخی از دوره بندی های تحول جوامع بشری است. نکته مورد نظر من این است که خط کش شناسایی و روح شناسی ایرانی در دسته بندی های سه گانه مذکور از یک پارادایم و متد شناخت شناسی یکسانی پیروی نمیکند و این در شناسایی مصادیق منش و روح ایرانی، ایرانی را در ورطه ابهام و بلاتکلیفی در می اندازد.
سومین نکته محل تامل نیز این است که رویکرد جهانبگلو در تدوین پازل روح ایرانی حتی با پذیرش اتکای ان بر سه حوزه و لایه فرهنگی مورد نظر او، بشدت محافظه کارانه است. بدین معنا که در این تقاطع فرهنگی سه گانه گرایی تلاش براي توافق و مدارایی است که بسیار ذهنی است. در میانه و در درون نهادهای سه گانه ایرانی، اسلامی و مدرن چنان خصایص و مشخصه هایی وجود دارد که در واقعیت بیرون از ما قابلیت جمع و اتفاق ندارد و حضور یکي مي تواند مانع و نافی دیگری شود و این امر به انتخاب فرد یا گروه موکول نیست بلکه واقعیت جان سختی است که بیرون از مفروضات ما حیات دارد.
در نهایت میتوان این خرده را نیز گرفت که دوره اسلامی/شیعی از یکسو و دوره مدرن از سوی دیگر چنان حوزه هایی هستند که نه تنها به منهاسازی و حاشيه راندن سایر باورمندان ادیان غیر اسلامی می پردازد بلکه مدرن را نیز در شاکله ای کلی و بسیط فاقد تعین جغرافیایی و فرهنگی و به تعبیر سخنران روحی بنمایش می گذارد.
.