معرفي دو طرح موفق با محوریت «توسعه انسان‌محور»
در طول سال‌های گذشته سازمان‌های بین‌المللی، به‌ويژه «بانک جهانی»، طرح‌هایی براي بهبود وضعیت سکونتگاه‌های غیررسمی در کشورهای جهان سوم آغاز کرده‌اند.
ایران نیز با دارا بودن شمار قابل‌توجهي سکونتگاه غیررسمی خصوصا در کلانشهرها، با مشارکت بانک جهانی مطالعاتی را به منظور توانمندسازي ساكنان این سکونتگاه‌ها آغاز کرد و در سال 1382 با تصویب «سند ملي توانمندسازی و ساماندهي سکونتگاه‌های غیررسمی» توسط دولت، عملا با رویکردی جدید به مساله سکونتگاه‌های غیررسمی پرداخت.
براساس تجربه‌هاي جهانی و ملی در رویارویی با پدیده حاشیه‌نشینی، بهسازی سكونتگاه‌هاي غيررسمي و تدوین برنامه‌هاي عمراني مناسب بر مبنای اصول علمی شهرسازی، نیازمند ایجاد بستر مناسب برای مشارکت‌های مردمی و توانمندسازی حاشیه‌نشینان در مسیر پذیرش تغییرات جدید و نقش‌آفرینی آنها در این فرآيند است. در همین راستا، سیاست‌ها و رویکردهای دهه جدید سهم فعال‌تری برای فقرا در راهبردهای توسعه قائل شده‌اند و سعي مي‌كنند زمینه را برای مشارکت آنان با هدف توانمندسازی و ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی فراهم کنند. ديدگاه «توسعه انسان‌محور در ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی» با رویکردی مشارکت‌جویانه -هم به عنوان یک فلسفه سیاسی و هم به عنوان یک مدل برنامه‌ریزی- راهی نو را برای ساختن آینده پیش رو گشوده است. دیدگاه توسعه انسان‌محور، حق‌محور است. یعنی ما باید شرایطی ایجاد کنیم که انسان‌ها «توانمند» شوند تا در نتیجه، تضمین کافی وجود داشته باشد که این انسان‌های توانمند، بتوانند حق خود را بگیرند.
بر این اساس سیاست‌های رفاهی و فعالیت‌های توانمندسازی بر فرد فرد انسان‌ها متمرکز می‌شود. به عبارت دیگر، توسعه سیاسی در دل توسعه انسان‌محور قرار گرفته است. در توسعه انسان‌محور، زمینه‌های اقتصادی و سیاسی مکمل یکدیگر بوده و بر خود مردم استوار هستند. در این رویکرد، استفاده از ظرفیت‌ها، سرمایه‌های اجتماعی موجود در این‌گونه سکونتگاه‌ها، یادگیری جمعی و ظرفیت‌سازی و نهادسازی مردمی، آموزش‌های شهروندی، مهارت‌آموزی، تقویت بنیه اقتصادی ساکنان محلات حاشیه‌نشین و ... مورد توجه قرار گرفته و گروه‌های حاشیه‌نشین در شکل‌گیری مشارکت‌ها، جمع‌آوری اطلاعات، تعیین اولویت مسائل و مشکلات محلی و شناسایی منابع برای برنامه‌های بهبود وضعیت و توسعه محلی نقش مؤثری را به عهده می‌گیرند.
دو طرح «توسعه مهارت‌های پایه» و «تشکیل گروه‌های کارآفرینی و آموزش بانک‌پذیری» در سکونتگاه‌های غیررسمی زاهدان با چنين رويكردي به اجرا درآمده است. اين طرح‌ها با حمایت بانک جهانی، به سفارش وزارت مسکن و مدیریت «خانه پژوهش نواندیش» از خرداد ۱۳۸۸ با افق زمانی ۱۵ ماه آغاز به کار کرد. استان سیستان و بلوچستان، با داشتن بالاترین درصد بیکاری در میان استان‌های کشور و شهر زاهدان، با دارا بودن 30 درصد جمعیت حاشیه‌نشین، به عنوان یکی از مراکز هدف بانک جهانی برای توسعه فقرزدایی، توانمندسازی و کارآفرینی انتخاب شد.
طرح توسعه مهارت‌های پایه
هدف اصلی اين طرح، توانمندسازی جوامع هشتگانه سکونتگاه‌های غیررسمی شهر زاهدان (شیرآباد، کریم‌آباد، کارخانه نمک، بابائیان، مرادقلی، چلی‌آباد، پشت گاراژ و پشت فرودگاه) بوده است. به عبارت روشن‌تر، هدف اين بوده که ساکنین سکونتگاه‌های غیررسمی زاهدان (با تاکید بر زنان و جوانان) با کسب مهارت و آموزش‌های فنی و حرفه‌ای به قابلیت‌هایی دست یابند كه بتوانند در بازار کار محلی یا در شهر زاهدان فرصت‌های شغلی و درآمدزایی ایجاد کنند و وضعیت معیشت خود را بهبود بخشند. از مهم‌ترین دستاوردهای اين طرح به ظرفیت‌سازی و توانمندسازی ۹۰۰ نفر از ساکنان مناطق حاشیه‌نشین شهر زاهدان- با اختصاص اولویت آموزش به نابینایان، ناشنوایان و معلولان- از طریق آموزش مهارت‌های فنی- حرفه‌ای در 22 رشته، حرفه‌هایی چون حسابداری، تعمیرات خودروهای بنزینی و دیزلی، لوله‌کشی گاز، خیاطی، برق‌کشی ساختمان، پیرایش، آموزش کامپیوتر و... برای آقایان و مهارت‌هایی از جمله آرایشگری، خیاطی، پرورش قارچ، حسابداری، عکاسی و... ویژه خانم‌ها مي‌توان ياد كرد.
همچنين آموزش مهارت‌های اجتماعی در قالب پنج کارگاه درباره مدیریت خانواده، مهارت‌های ارتباطی، کار گروهی، بهبود وضعیت محیط زیست، کاریابی و ارائه شرح وضعیت شغلی برای دستیابی حرفه‌آموزان به شغل و زمینه‌سازی برای پیوستن آنها به بازار کسب و کار انجام شد. اين دستاوردها طرح يادشده را به یکی از بهترین پروژه‌های بانک جهانی در محلات هدف شهر زاهدان تبدیل كرد.
براي رسيدن به هدف اصلي طرح- دستیابی گروه‌های مهارت‌آموخته به فرصت‌های اشتغالزا و کسب‌وکارهای درآمدآفرین- شناخت آگاهانه تقاضای بازار و مهارت‌های مورد نیاز محلات، به‌عنوان یکی از ضروری‌ترین اقدامات در نظر گرفته شد و با توجه به خلأهای مهارتی در بازار کسب و کار و فرصت‌های موجود در بازار محلی، استانی و ملی علاوه بر رشته‌های رایج فنی و حرفه‌ای، نسبت به طراحی و اجرای شش رشته جدید (باغبانی شهری و درختکاری، آسفالت‌ریزی و جدول‌چینی، بازیافت، ذبح و بسته‌بندی، گیاهان دارویی و البسه محلی) با همکاری نهادهای رسمی و بخش خصوصی اقدام به‌عمل آمد.
طرح تشكیل گروه‌های كارآفرینی و آموزش بانك‌پذیری
دومین طرح توانمندسازی سکونتگاه‌های شهر زاهدان با هدف تاسیس و توسعه گروه‌های محلی خودیار، كارآفرین، اجتماع‌محور و خودگردان به منظور کسب صلاحیت برای دسترسی به خدمات مالی خُرد و ایجاد كسب و کارهای کوچک توسط «خانه پژوهش نواندیش» به مرحله اجرا رسيد.
براي اجراي طرح، گروه‌هايي شكل گرفت متشکل از ۱2-۱5 نفر از اهالی محلات هدف که نسبت به هم اعتماد داشتند و مراحل بانکپذیر شدن (پسانداز درون گروهی، اعطای وام‌های درون گروهی و دریافت وام از بانک) را با هم طی میکردند. در این گروه‌ها از ضمانت زنجیره‌ای به جای وثیقه استفاده می‌شد. در اجرای طرح، تاکید بر پسانداز و ارتقای توانمندیهای اعضای گروه، از اولویت برخوردار بود. در این طرح، ارتقای سرمایه انسانی در كنار دسترسی به وجوه اعتباری، زمینه را برای استخدام در بنگاه‌های اقتصادی یا ایجاد كسب و كار فراهم ساخته و كسب درآمد یا درآمدزایی را تسهیل کرده است تا به موجب آن، ابتدا نیازهای معیشتی افراد برطرف شده و با استمرار این روند، استانداردهای اقتصادی ـ اجتماعی ساكنان این مناطق ارتقا پیدا کند.
از دستاوردهای این طرح می‌توان به استخراج و اولویت‌بندی نیازهای توسعه‌ای در همه پروژه‌های توانمندسازی بر پایه خرد جامعه محلی، شناسایی و برقراری ارتباط مؤثر با مسوولان و معتمدان جامعه محلی از جمله مولوی‌ها، شهردار محله‌ها، رابطین بهداشت و مدرسین مكتبخانه‌ها به منظور ترغیب و تشویق مشاركت ساكنان محلات، بسترسازی برای جلب مشارکت، حمایت از راهکارهای محلی و تقویت اعتماد به نفس و توانمندی سازمان‌های محلی نام برد. به علاوه، تشکیل و راه‌اندازی صندوق اعتبارات خرد، صندوق توسعه محلی و بسیج گروه‌های خودیار فرصتی به دست داد تا زنان و جوانان کارآفرین محلی گرد هم آمده و با مشارکت جمعی شبکه‌سازی کنند و به راه‌اندازی کسب و کار خانگی بپردازند. دستاوردی که به نخستین جرقه‌های اجتماعی برای توانمندسازی زنان در مناطق حاشیه نشین زاهدان تبدیل شد.
از جمله عوامل موثر در پیشبرد و توفیق این طرح، می‌توان به برپایی فعالیت‌های اعتمادسازی میان تمام ذی‌نفعان، تسهیل برقراری ارتباط با جامعه زنان از طریق استفاده از مكان‌هایی نظیر مکتبخانه، مراکز بهداشت و در برخی موارد مدارس، برگزاری دوره‌های مهارت اجتماعی، کارگاه‌های آموزشی و ظرفیت‌سازی برای اجتماعات محلی به‌عنوان پیش‌نیاز که با استفاده از ظرفیت‌های محلی (مربیان محلی، مکان‌های آموزشی در داخل محلات و ...) برگزار شد و نیز حذف محدودیت زنان و دختران برای خروج از محلات با تامین سرویس‌های رفت‌وآمد، اشاره کرد.
توسعه به مثابه آزادي
پروفسور «آمارتیا سن»، نوبلیست اقتصاد هندی تبار و نویسنده کتاب تاثیرگذار «توسعه به مثابه آزادی» که انقلابی نظری و عملی در نگاه عمومی به مقوله توسعه به وجود آورده، با تاكید بر نقش فاعلی انسان به عنوان هدف و ابزار توسعه، مسیر حركت در فرآیند توسعه را در سایه خلق امكانات آزادی برای انسان‌ها در حوزه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی می‌داند و معتقد است هدف توسعه نیز چیزی جز دستیابی به انواع آزادی‌ها (شامل برخورداری از امكانات و تسهیلات اقتصادی، شغل، امنيت، آموزش، فرصت‌های اجتماعی، آزادی‌های سیاسی و نظایر آن) نباید باشد. در چارچوب این رویكرد، طرح توسعه مهارت‌های پایه و طرح تشكیل گروه‌های كارآفرینی و آموزش بانك‌پذیری در سکونتگاه‌های شهر زاهدان، با تکیه بر بسیج تمامی امکانات بالقوه و منابع در جهت رفع تمامی محرومیت و محدودیت‌هایی است که ساکنان این مناطق را به نوعی دچار فقدان آزادی و سلب آزادی کرده و زمینه رشد و تولید قابلیت در آنها را به عنوان فاعل توسعه از بین برده است.بی‌شک موفقیت و ماندگاری این طرح ریشه در آن دارد که به ساکنان این سکونتگاه‌ها فرصتی می‌دهد كه شرایط زیست خود را با توجه به اولویت‌ها و نیازهایشان بهبود بخشند. در این سکونتگاه‌ها، بهسازی شهری همراه با توانمندسازی اجتماعات محلی، رهیافت ماندگاری برای حل مساله فقر شهری به‌دست می‌دهد که دیگر مهندسی ساختمان و تزریق منابع مالی صرف را راهگشا نمی‌داند، بلکه برنامه‌ریزی اجتماعی با حمایت و تسهیل بخش عمومی و سازمان‌های غیردولتی و محلی و مشارکت فعال ساکنان مورد نظر است. نگاه این رویكرد به توسعه، نگاهی دوستانه، انسانی و مبتنی بر اخلاق است و در آن، توجه به عزت و كرامت انسانی و رفع هرگونه محرومیت و محدودیت كه عزت انسانی را مخدوش كند، از محوریت خاصی برخوردار است.
منابع:
«پیمان فرصت‌سازی و توانمندسازی با حاشیه‌نشین‌های زاهدان»، فیروزه صابر، مجله چشم‌انداز ایران، شماره ۶۷ ارديبهشت و خرداد ۱۳۹۰
«توسعه به مثابه آزادی»، آمارتیا سن، ترجمه دکتر وحید محمودی، دانشکده مدیریت دانشگاه تهران، چاپ اول، 1382