مقدمه:
اشغال موصل توسط داعش و تلاش آنها برای پیشروی به سمت مناطق مرکزی عراق از جمله بغداد و نیز خودداری آنها از حمله به اقلیم کردستان عراق، تفسیرهای متفاوتی از سوی دولتمردان عراق و برخی کارشناسان و تحلیل گران سیاسی به همراه داشت.
برخی از مقامات عراقی، کارشناسان و تحلیل گران سیاسی، اربیل را به همکاری با نیروهای داعش علیه دولت مرکزی عراق متهم کردند و برخی دیگر معتقد بودند که هدف داعش ساقط کردن دولت مرکزی و اشغال بغداد است بنابراین نمی خواهند همزمان در دو جبهه یعنی در یک جبهه علیه کُردها در شمال و در جنوب مقابل نیروهای دولتی درگیر شوند.
یه نظر نگارنده، واقعیت آن است که تحلیل رفتار داعش با نگاه سیاسی سبب شده بیشتر تحلیلگران و مقامات سیاسی نتوانند تحلیلی درست از رفتار این گروه ارائه کنند، چرا که تحلیل سیاسی ناظر بر شناخت و تشخیص منافع و حول محور قدرت می چرخد حال آنکه برای گروه داعش منافع (منافع سیاسی، اقتصادی و فرهنگی و..) اهیمت ندارد بلکه آنچه برای داعش اهمیت دارد و می توان هدف آنها نیز دانست گسترش دایره ی سرزمین های تحت سیطرهآنها است.
نویسنده در این مقاله با بر شمردن اشتباهات استراتژیک کُردها در مواجه با داعش در صدد اثبات این فرضیه است: « داعش را باید با نگاه راهبرد نظامی (استراتژی نظامی) مورد تحلیل قرار داد تا بتوان کارکرد و رفتار آنها را بدرستی تشخیص داد و بر این اساس به مقابله با آنها پرداخت.»
استراژی نظامی چیست
لیدل هارت از تئوریسین های استراتژی در تعریف "استراژی نظامی"می گوید: «استراتژی نظامی هنر توزیع و به‌کارگیری توانایی‌های نظامی به منظور برآوردن کامل اهداف راهبرد است.»
استراتژیست‌ها همواره کوشیده‌اند تا یک استراتژی موفق را در مجموعه‌ای از اصول جمع کنند. ناپلئون 115 اصل و سون تزو 13 اصل را در کتاب خود به نام هنر جنگ معرفی می کند.
«آرتور.اف.لایکر» استاد استرتژی نظامی کالج جنگ در آمریکا استراتژی را حاصل جمع سه اصل اساسی اهداف، روشها و ابزار اعلام می کند.
نیروی زمینی ارتش ایالات متحده در دستورالعمل ویژه ی خود موارد زیر را به عنوان اصول استراتژیک معرفی می کند.
هدف، آفند،تمرکز نیرو، بهره‌وری، نیرو تحرک، وحدت فرماندهی، امنیت، غافلگیری ،سادگی
حال بر اساس این اصول استراتژیک به بررسی اشتباهات کردها در مواجه با داعش می پردازیم.
1- هدف
منظور از هدف، هدایت عملیات نظامی به سوی یک هدف روشن و قاطع و نائل شدنی است.
اولین اشتباه استراتژیک کردها برآورد غیر صحیح از هدف بود که از عدم شناخت دشمن (داعش) ناشی شد.
گروه داعش پس از تسخیر مناطقی از سوریه و عراق بر پایه هدف اصلیش که افزایش مناطق تحت سیطره ی خود و اشغال سایر مناطق سنی نشین عراق بود استراتژی تهاجمی در پیش گرفته و در نقطه مقابل کردها در راستای اهداف خود که حفظ مناطق مورد مناقشه و تضعیف بیشتر دولت نوری مالکی بود سیاست تدافعی در پیش گرفتند که ناشی از درک نادرست ماهیت داعش بود.
درک نادرست کردهای عراق از ماهیت داعش
درک کردهای عراق و بسیاری از تحلیل گران و کارشناسان از ساختار حرفه ای و توانائی نظامی و امکاناتی داعش اشتباه و تلقی آنها از داعش یک گروه چریکی بود و بر این اساس به تحلیل این گروه می پرداختند. و بر اساس همین شناخت بود که بعضی مقامات نظامی کُرد در هنگام تسخیر مناطق شنگال و جلولا و.. توسط داعش ادعا کردند که داعش یک گروه چریکی است و مناطقی را اشغال و سپس ترک می کند و عقب نشینی نیروهای پیشمرگ اقلیم کردستان عراق از شهرهای شنگال و جلولاو... تاکتیکی بوده است.
اما واقعیت آن است که اگرچه داعش چهره و سیاق گروه های چریکی دارد اما چون یک ارتش کلاسیک عمل می کند و اگر چه مانند گروه های چریکی توانایی نبرد های غیر منظم، قابلیت گریز سریع و قابلیت احیا را دارد اما مانند ارتش های کلاسیک دارای نیروی نظامی کافی، تجهیزات جنگی پیشرفته ، مناطق جغرافیایی وسیع و یک قلمرو فرمانروایی، وجود امکانات پایدار و لجستیکی برای اداره یک شهر یا مکان مشخص وسیع غیر نظامی به علت همکاری بعثی ها با آنها است و به راحتی به رسانه ها و امکاناتی که یک کشور در اختیار دارد دسترسی دارد و قلمروگشایی و فتح اراضی از مهم‌ترین مبانی جنگی این گروه است.
و شاید بر همین اساس بود که صالح مسلم رهبر حزب اتحاد دموکراتیک (PYD)که بیش از دو سال است که در مناطق کردنشین سوریه با داعش درگیر هستند می گوید: که بارزانی هنوز ماهیت داعش را به خوبی درک نکرده است .
از استراتژی تدافعی اقلیم کردستان تا استراتژی تهاجمی
از همان روزهای نخستینی که داعش بخش‌هایی از موصل و مناطق سنی نشین دیگر را تسخیر کرد، موضع کُردهای عراق بر این اساس استوار شد که تنها در صورت لزوم به دفاع از خود می پردازند.
در هیمن حال«هَلگُرد حکمت» مسئول اطلاع رسانی وزارت پیشمرگ اقلیم کردستان در مصاحبه با روزنامه «الشرق الاوسط» لندن هدف راهبردی (استراتژی) کنونی وزارت پیشمرگ را دفاع از اقلیم کردستان و مناطق مورد مناقشه این اقلیم با دولت مرکزی عراق، که اقلیم اکنون آنها را باز پس گرفته است اعلام کرد.
بر این اساس وزارت پیشمرگ طی دستور العملی از همه مسئولان اقلیم کردستان در همه مناطق خواسته است که به حفر خندق در مناطقی که نیروهای پیشمرگ در آنها مستقر هستند، از جمله موصل و کرکوک اقدام کنند.
استراتژی تدافعی کردها مشابه استراتژی اشتباه فرانسه در جنگ جهانی دوم بود.فرانسه با دکترین نظامی کاملاً دفاعی وارد جنگ جهانی دوم شود و حصاری دفاعی به نام خط ماگینوت در طول مرز شرقی خود ایجاد کرد که به گمان دولتمردان این کشور «رسوخ‌ناپذیر» بود. اما این خط دفاعی، حریفِ حملهٔ رعدآسای آلمانی‌ها نشد.
به دنبال گسترش حملات اعضای گروه دولت اسلامی عراق و شام و کنترل چند منطقە کردنشین این کشور کە پیشتر در دست نیروهای پیشمرگ بود، استراتژی اشباه اتخاذ شده توسط کردها نمایان شد و به هیمن دلیل"مسعود بارزانی"فرماندە کل نیروهای مسلح اقلیم کردستان فرمان جنگ با داعش و تغییر استراتژی تدافعی اقلیم بە استراتژی تهاجمی را صادر کرد.
2- آفند، تمرکز نیرو و بهره وری نیرو
آفند به معنای تصرف، نگهداری و بهره برداری از هدف است. کردهای عراق اگرچه در اصل آفند خوب عمل کرده و در کمترین زمان ممکن مناطق مورد مناقشه با بغداد را که دچار خلاء قدرت ناشی از عقب نشینی نیروهای ارتش شده بودند به تحت سیطره خود در آوردند اما در اصل تمرکز نیرو و بهره وری از نیرو دچار اشتباهات محاسباتی شده و در نتیجه این مناطق را از دست دادند.
اشتباه استراتژیک در تمرکز نیرو توسط کردهای عراق
«تمرکز نیرو» دیگر اصل استراتژیک نظامی است که به معنی تمرکز نیروی جنگ در زمان و مکان مناسب است.
گروه داعش در راستای رعایت اصل تمرکز نیرو، به طور مرتب نیروهای خود را در مناطق مختلف تحت سیطره ی خود منتقل و بر پایه هدفی که در نظر داشت در زمان مناسب و در مکان مورد نظرش متمرکز می کرد.
"مایکل نایت،"پژوهشگر "انستیتوی واشنگتن برای خاور نزدیک"و کارشناس مسائل نظامی و امنیتی در خصوص رعایت این اصل استراتژیک نظامی توسط کردها می گوید: نیرو های پیشمرگ در مناطق غرب استان نینوا که تحت سیطره ی آنها درآمده بود درست هدایت نشدند و در موقعیتهای مناسب استقرار نیافتند.
این کارشناس استراتژی نظامی به مجله فارن پالسی می گوید: :«مناطق سنجار(شنگال) و ربیعه یک باریکه طولانی در امتداد مرزهای سوریه تا عمق قلمرو داعش در عراق است که پوشش این مناطق طولانی استقرار تعداد زیادی از نیروهای پیشمرگ را می طلبد اما تعداد کمی از نیروهای پیشمرگ در روز اول آگوست( 9 مرداد) در این مناطق استقرار یافتند.»
می توان علل زیر را برای این اشتباه استراتژیک کردها بر شمرد:
1- کردها قبل از حمله ی داعش به غرب نینوا، در مناطق جلولا و سعدیه در جنگ شدیدی با داعش بودند و به همین دلیل تمرکز نیرو های آنها نیز بیشتر در این قسمت بود.
2- استان و شهر نفت خیز کرکوک دیگر نقطه تمرکز نیروهای پیشمرگ بود. در همین خصوص مایکل نایت می گوید: نیروهای پیشمرگ بیشتر در اطراف کرکوک تمرکز یافته اند.جایی که دو حزب اتحادیه میهنی و حزب دموکرات برای اعمال نفوذ بیشتر در آن تلاش می کنند.
اشتباه در بهره وری از نیروها
بهره‌وری نیرو در اصول استراتژیک به معنای صرف حداقل نیروی ممکن برای مسائل ثانویه است.
داعش در راستای بهره وری مناسب از نیروهایش زمانی که یک منطقه را در دست می گیرد با تعیین یک والی یا امیر برای آن منطقه زمام امور را به عشایر منطقه و نیروهای بعثی هم پیمان خود واگذار می کند و نیرو های خود را جهت بهره وری بیشتر به مکان دیگری منتقل می کند.
در سوی دیگر کردها با توجه به جنگی که با آن درگیر بودند نتوانستند به بهره وری مناسب از نیروهای خود بپردازند. هرچند از کم و کیف بهره گیری از نیروهای پیشمرگ اطلاعات چندانی در دسترس نیست اما می توان دو مورد زیر را به عنوان بهره وری نامناسب از نیروها عنوان کرد.
- نیروهای زرهی وزارت پیشمرگ دولت اقلیم کردستان به منظور جلوگیری از نفوذ عناصر داعش و دولت مرکزی در صورت شکست دادن داعش به داخل مناطق تحت کنترل این نیروها در اطراف موصل مشغول حفر خندق هستند که این امر بخشی از بهره وری و انرژی نیرو های پیشمرگ را به خود اختصاص داده بود.
- بخشی دیگر از نیرو های پیشمرگ جهت کنترل میادین نفتی در استان کرکوک متمرکز شده بودند و بر همین اساس بود که نیروهای حزب دموکرات کردستان عراق وارد میادین نفتیداوود گورگه، قره چم، نمره88، ساره‌لو، سربه‌شاخ و داستان» واقع در نزدیکی دوبز که 280 چاه نفتی در آن واقع شده و کارمندان خود را در این منطقه مستقر کرده اند که با توجه به اینکه این میادین توسط نیروهای پلیس نفت کرکوک که همگی آنها بومی و کُرد بودند محافظت می شد لزومی به استفاده و بهره وری از نیرو در این مناطق احساس نمی شد.
3- تحرک، امنیت و غافلگیری
«تحرک» در اصول استراتژیک به این معنی است که دشمن را با اجرای انعطاف‌پذیر نیروی جنگی در موقعیتی نامساعد قرار دهیم و«امینت» یعنی اجازه ندهیم که دشمن به یک برتری غیرمنتظره برسد و «غافلگیری» یعنی به دشمن در زمان و مکان یا حالتی که انتظارش را ندارد یورش ببریم.
استراتژی تدافعی کردها در مقابل داعش عملا فرصت انعطاف پذیری نیروهای پیشمرگ را گرفته بود و از سوی دیگر این امکان را برای داعش فراهم کرد که از بابت اینکه در زمان و مکانی نامشخص مورد یورش قرار بگیرد و غافلگیر شود خیال راحتی داشته باشد و از لحاظ اصل استراتژیک امنیتی نیز تصرف سد موصل و نواحی غربی استان نینوا توسط داعش که در دست نیروهای پیشمرگ بود نشان داد که این داعش بود که توانست به یک برتری غیرمنتظره بر کردها نائل شود.
4- وحدت فرماندهی
«وحدت فرماندهی» به عنوان یکی از اصول استراتژی نظامی به این معنی است که در مورد هر نوع هدفی ابتدا از وحدت فعالیت‌های تحت یک فرمانده مسئول اطمینان حاصل کنید.
در گروه داعش فرماندهان و امیران مختلفی وجود دارد که با وجود این همه امیر نوعی وحدت فرماندهی و انسجام در رهبری وجود دارد که همه با هر درجه و مقامی موظف به اجرای دستوری هستند که توسط خلیفه داعش صادر می شود و کوچکترین مخالفت با شدیدترین مجازات همراه خواهد بود.
اما در اقلیم کردستان اگرچه وزارتی به عنوان وزارت پیشمرگ وجود دارد و "مسعود بارزانی"به عنوان فرمانده کل قوا در اقلیم کردستان شناخته می شود و از حاظ حقوقی نیز در مقام رئیس اقلیم این اختیار به او واگذار شده است اما در عمل به دلیل وابستگی نیروهای پیشمرگ کردستان عراق به احزاب مختلففرماندهی مشترک وجود ندارد.
در این خصوص بعضی از اخبار اولیه در زمان حمله ی داعش به مناطق کردنشین خارج از اقلیم کردستان حاکی از بروز اختلاف میان فرماندهان نیروهای پیشمرگ اقلیم کُردستان وابسته به دو حزب اتحادیه میهنی و دموکرا ت کردستان حکایت داشت؛ به طور مثال وقتی محمود سنگاوی به مسئولیت نظامی خود در مناطق مورد مناقشه بازگشت فرماندهان حزب دموکرات حاضر به همکاری با وی نبودند و همین امر سبب شد جلولا که پس از عقب نشینی ارتش عراق، به کنترل نیروهای پیشمرگ درآمده بود به دلیل بروز اختلافات میان فرماندهان نیروی پیشمرگ به دست نیروهای داعش بیافتد.
در همین خصوص "فواد حسین"رئیس دیوان ریاست اقلیم کردستان به وجود مشکلات در صفوف پیشمرگه اشاره کرد و آن را یکی از علل عقب نشینی نیروهای پیشمرگ اعلام می کند.
"مایکل نایت"نیز ضعف رهبری و فرماندهی را یکی از علل عدم توانایی نیروهای پیشمرگ در مقابل داعش عنوان می کند.
ناتوانی کردها در رعایت این اصل استراتژیک بسیار مهم سبب شد که پس از عقب نشینی کردها از مناطق مورد مناقشه در استان نینوا وزیر وزارت پیشمرگ اقلیم کردستان عراق از سوی مقام مافوق خود،"مسعود بارزانی"رئیس اقلیم کردستان عراق و فرمانده کل قوای کردستان عراق،مامور سازماندهی کردن تمامی نیروهای پیشمرگ اقلیم کردستان عراقشد تا با انجام اصلاحات گسترده در این نیرو و وزارت پیشمرگ،تمامی پیشمرگان با یک نیروی نظامی مشترک بدون سلطه احزاب،سازماندهی و تشکیل شوند.
نتیجه گیری
اگرچه کردهای عراق موفق شدند در فرصتی کوتاه خلاء قدرت را به نفع خود در مناطق مورد مناقشه پر کنند اما اشتباهات استراتژیک آنها که ناشی از بی تجربگی و عدم شناخت ماهیت گروه داعش بود سبب شد در کوتاه مدت بخشی از این مناطق را از دست دهند.
اشتباهات کردها در برخورد با داعش ناشی از نگاه سیاسی بود که کردها و اکثریت کارشناسان و تحلیل گران سیاسی به این گروه داشتند و بر اساس همین نگاه سیاسی بود که کردها در محاسبات خود بیش از آنکه در صدد حفظ مناطق مورد مناقشه در برابر حملات داعش باشند در صدد تضعیف دولت نوری مالکی و تثبیت قدرت خود در مناطق مورد مناقشه در مقابل حکومت مرکزی بودند و بر همین اساس استراتژی تدافعی در پیش گرفتند و اقدام به حفر خندق نمودند.
نگاه کُردهای عراق به داعش چون یک گروه چریکی بود و بر این اساس دکترین دفاعی خود را تنظیم کرده بودند و تنها پس از تصرف مناطق کردنشین غرب نینوا بود که بارزانی اعلام کرد که آنها نه با یک گروه و دسته بلکه با یک دولت تروریستی روبر هستند.
کردهای عراق پس از عقب نشینی در برابر داعش اقدام به بازسازی دکترین دفاعی خود کردند و بر اساس اصول استراتژیک و دکترین تهاجمی سیاست خود را تنظیم کردند و تا به حال توانسته اند در عرصه ی دیپلماتیک کشورهای جهان را توجیه کند که به یاری آنها در جنگ با داعش بپردازند.
در نهایت با برشمردن اشتباهات استراتژیک کردها در جنگ با داعش می توان به یک نتیجه گیری کلی رسید و آن این است آنچه رفتار داعش را تعیین می کند نه منافع و دستاوردهای سیاسی است بلکه توان نظامی این گروه است و این گروه بر اساس توان نظامی خود و بر اساس استراتژی نظامی هدف خود را تعیین می کند و بر اساس همین استراتژی و توان نظامی است که نام تشکیلات خود را تغییر می دهد زمانی که تنها در عراق فعالیت می کرد نام خود را «دولت اسلامی عراق» نامید و زمانی که دایره فعالیت خود را به سوریه کشاند نام خود را به «دولت اسلامی عراق و شام » و اکنون که چشم به همه ی جهان اسلام دارد نام خود را به «دولت اسلامی» تغییر داده است.