بە مناسبت روز جهانی زبان مادری
بر اساس گزارش یونسکو(UNESCO) از حدود 6000زبانی کە هنوز وجود دارند، بیش از نیمی از آنها در معرض نابودی قرار دارند. هر دو هفتە یکبار زبانی از بین میرود. اسامی 2474زبان در اطلس یونسکو وجود دارند کە خطر انقراض آنها را تهدید میکند. اسامی 230زبان در این اطلس ذکر شدەاند کە از سال 1950تا کنون منقرض شدەاند. تنها در فاصلە 3نسل گذشتە 200زبان بە کلی نابود شدەاند. خطر انقراض 1700زبان بسیار جدی است. بیش از 600زبان کاملا بە حاشیە راندە شدەاند و و هیچ کاربرد ادبی و نوشتاری ورسانەای ندارند. بیش از نیمی از 6000زبان نامبردە زبانهای متعلق بە اقلیتهایی هستند کە تعداد گویشوران آنها کمتر از 10000نفر بی باشند. یونسکو کاراترین اسباب نابودی زبانها را در بکار گیری سیاستهای غلط و نا عادلانە فرهنگی و انکار وجود و جایگاە اجتماعی این زبانها از جانب دولتهای اقتدارگر و شووینیست می بیند.
وجود بالاترین تعداد زبانها در تاریخ جهان مربوط بە دوران قبل از پیدایش استعمار جهانی در آفریقا و آسیا و آمریکای لاتین و .... یعنی در قرن 15ذکر شدەاست. با شروع و استیلای استعمارگران در مناطق نامبردە تحمیل زبانهای استعمارگران و بە حاشیە راندن زبانهای محلی نیز آغاز میشود. این سیاست زبان کشی تدریجی بعدها الگوی نامیمون دولتهای نوپا (عراق و سوریەو ....) و کشورهای اشغالگر مرکزگرای منطقەی(ترکیە و ایران و...) نیز شد. زبانهای کردی و آذری و بلوچی و.. از جملە زبانهایی بودند کە قربانی این سیاست پلید زبانکشی (Linguicide)استعماری شدند.
زبان هورامی(اورامی) یکی از زبانهای کردی است کە مورد تهاجم سیاست زبان کشی حکومتهای اشغالگر مرکزگرا قرار گرفتە است. این زبان نە تنها کهن ترین زبان نوشتاری و گفتاری کردهاست، بلکە یکی از قدتمیترین زبانهای ایرانی نیز هست. زبان هورامی با وجود جایگاه ویژە تاریخی و ادبی و قدمت هزاران سالە امروز از ستم دو گانە زبانی رنج میبرد. کهن ترین سند نوشتاری کردستان قبالهای هورامان هستند کە بە زبان هورامی و بیش از 2100سال پیش نگاشتە شدەاند. این اسناد هم اکنون در یکی از موزەهای آثار تاریخی لندن نگهداری میشوند. کتاب مقدس پیروان آیین یارسان و کاکەایها(سرانجام) بە زبان هورامی مرقوم شدەاست. آیین یارسان آیین کهن کردها قبل از حملە اعراب بە این مناطق بودە است. حملە اعراب و کشتارهای خونین آنها برای اولین بار بە زبان هورامی نگاشتە و بر جای ماندەاست. این قتل عامها در اشعار زیر منعکس گشتەاند:
هۆرمزگان ڕمان، ئاتران کوژان وێشان شاردەوە گەورەی گەورەکان
زورکاری ئارەب کردنە خاپوور گونا و پاڵەی هەتا شارەزوور
شەن و کەنیکا وە دیل بشینا مەرد ئازا تلیا وەڕووی هونیا
ڕەوشی زەدەشت مانۆوە بێ کەس بەزیکا نیکا هورمز و هیچ کەس
ترجمە فارسی:
معابد ویران و آتش ها خاموش شدند بزرگ بزرگان خود را مخفی نمودند
اعراب ظالم ویران کردند روستای پاله را تا شهرزور
زنان و دختران را به بردگی بردند مردان دلیر در خون غلتیدند
آیین زرتشت بی سرپرست ماند دیگراهورامزدا به هیچکس ترحم نکرد
دکتر محمد معین، مولف واژەنامە فارسی (فرهنگ معین) دربارە زبان هورامی چنین می نویسد: "برای آشنایی بیشتر بازبان پهلویباستان زبان کردی اورامی یک منبع مهم است. پهلوی باوزنی بخصوص و همانندگورانیخوانده‌شده است وگاهی آن را پهلوی وبرخی اوقات آن را اورامه، اورامن و اورامنانیان میگفته اند.
شاید برای دریافتاین موضوع که، اورمنان، همان گونه‌ی فارسی (هورامه نان) اورامی است و با واژه‌ی (ههورامان) یکی است، به تلاش چندانی نیاز نباشد. هورامه‌نان – هورامانان = هور + امان (امدند) + آن – زمان طلوع خورشید. همچنان که می‌گویند: (به یانیان) بامدادان، (ئیواران) زمان عصر".
حسن عمید گردآورندە واژەنامە فارسی(فرهنگ عمید) نیز در مورد پیشینە زبان هورامی چنین اظهار نظر می کند: "اورامان، اورامین، اورامە، یکی از آهنگهای قدیم موسیقی، یکی از آهنگهای فارسیان کە اشعار آنرا بە زبان پهلوی یا لهجەهای محلی فهلویات میخواندند. لحن اورامین و بیت پهلوی زخمە رود و سماع خسروی (بندار رازی)."
زبان هورامی با وجود جایگاه ویژە تاریخی و ادبی و قدمت هزاران سالە، امروز از ستم دو گانە زبانی رنج میبرد. از یک سو همزمان با دیگر زبانهای کردی مورد تهاجم سیاست زبانکشی شوونیستهای مقتدر مرکزگرا قرار گرفت، و از سوی دیگر حداقل مورد بی مهری حکومت محلی اقلیم جنوب کردستان(کردستان عراق) و یک سری از احزاب شرق کردستان(کردستان ایران) قرار گرفتە و از دادن هر گونە امکانات رشد و شکوفایی بە این زبان دیرنیە آگاهانە دریغ می ورزند. بعضی از این جریانات پا را از این فراتر گذاشتە و با تمام قوا بە ضدیت با این زبان پرداختە و از زدن انگهای بیشرمانە و شووینیستی بە فعالین ادبی هورامان خودداری نمی کنند. هشدارهای محافظین دلسوز این زبان در مورد خطر انقراض،مبارزە مدنی فعالین فرهنگی هورامان، جمع آوری طوماری با امضای نزدیک بە 1400روشنفکر و انجمنهای گوناگون کردی و تقدیم آن بە پارلمان محلی جنوب کردستان، درخواست آموزش بە زبان هورامی در مدارس ابتدایی هورامان و امکان آموزش آن زبان در اماکن دیگر برای هورامی زبانان، تقسیم عادلانە امکانات میدیایی(رسانەایی) و... تاکنون بی جواب ماندەاند.
اهمیت و جایگاە زبان مادری
زبان نە تنها ابزار ارتباط میان انسانهاست، بلکە مهمتر از آن نمایانگر فرهنگ مردمانی است کە بە آن تکلم میکنند. زبان بخش مهمی از هویت انسان است، دنیای اورا منعکس می نماید و تاریخ اورا تشریح میکند. زبان پدیدەای است زندە و با گویشورانش زندگی می کند. در شناخت محیط پیرامون و پدیدەهای اجتماعی و طبیعی و درک این پدیدەها، یار و یاور آنهاست. زبان همچنین افزار بیان احساسات و عقاید و افکار انسانهاست. تمام معانی،ارشهای اجتماعی و ثروت و سامان معنوی جامعە بشری چە نوشتاری، چە گفتاری از طریق زبان از نسلی بە نسلی دیگر منتقل میشوند. تاریخ جوامع و تمام دستآردهای فرهنگی، اجتماعی، تکنیکی و... با زبان نگاشتە شدە و بە نسلهای آیندە منتقل میشوند.
مادر از طریق زبان احساسات و مهر پاکش را نسبت بە نوزادش بیان نمودە و اورا با کمک زبان نوازش و پرورش میکند. نوزاد هم از راە زبان بە معنی پدیدەها پی می برد و آنهارا درک می کند و بە موجودی اجتماعی تبدیل می شود. از همین منظر است کە زبان مادری اهمیت پیدا کردە، بە جزء لاینفک هویت انسان مبدل گشتە و حفظ و شکوفایی آن ضرورت می یابد و بە وظیفەی عاجل همە انساندوستان و آزادیخواهان و دمکراتها و عدالت جویان تبدیل گشتەاست. قصور از این وظیفە با هیچ مستمسکی توجیە پذیر نیست.
بە اعتقاد یوهان آموس کومنیوسی، کە در عرصە علوم تربیتی،در سطح جهان صاحب نظر بودە و بە پدر آموزش و پرورش نوین شناختە شدە، آموزش در مدارس حداقل تا سن 12سالگی باید بە زبان مادری باشد. نە تنها کومنیوسی، بلکە دیگر روانشناسان و زبانشناسان شهیر جهان در پی تحقیقات علمی خود ثابت نمودەاند کە بچەها تا سن 12سالگی در دوران سرنوشت ساز پروسە شناخت جهان پیرامون، اجتماعی شدن(socialization)و انطباق بە سر می برند. این پروسە با یادگیری زبان مادری آغاز گشتە، قوام می یابد و شکل گیری سیستم فکری را بە دنبال دارد. بر اساس اهمیت این ویژەگیها برای رشد طبیعی و شکل گیری سالم شخصیت بچە، حقوقدانان و مدافعین حقوق بشر بر آموزش و پرورش بە زبان مادری تاکید می کنند و این حق را از حقوق اولیە و بلامنازع بشر میدانند. این حق در معاهدات تکمیلی اعلامیە جهانی حقوق بشر نیز گنجاندە شدەاست. یونسکو نیز هر سال در21فوریە، کە بە روز جهانی زبان مادری نامگذاری شدە، بر این اصل تاکید می کند، و از مسئولین مملکتی، بخصوص در کشورهای چند زبانە، درخواست گنجاندن این اصل را در قانون اساسی خود مرتب یادآوری می کند.
آسیب شناسی زبانهای در حال انقراض
در جامعەشناسی زبانی (sociolinguistics)، زبانهای آسیب پذیر بە زبانهایی گفتە میشود کە در مراکز آموزشی، بە عنوان زبان مادری آموختە نمی شوند و بە این زبانها هم آموزش دادە نمی شود. در همچو سیستمی، زبان مادری در اثر سیاست ناعادلانە زبانی و گاها سیاست شووینیستی زبانی، بە حاشیە راندە میشود. و حتی هر نوع بکارگیری این زبان جرم محسوب شدە و عواقب جنایی در پی دارند. در نتیجە از گویشوران آن بە مرور زمان کاستە میشود، والدین آموزش این زبان را بە نسل آیندە منتقل نمی کنند، بچەها هم این زبان را بە حساب زبان مدری خود نمی گذارند. در صورت ادامە وضع بە همین منوال، زبان مادری بعد از یک نسل منقرض خواهد شد. این سیاست ضد بشری از جانب شووینیستهای ترک دها سال در ترکیە علیە بکارگیری زبان کردی کرمانجی استعمال میشد و هنوز بە درجاتی دیگر ادامە دارد. ولی خوشبختانە مبارزات پیگیر 3دهە اخیر کردهای شمال کردستان نە تنها از انقراض زبان کردی کرمانجی جلوگیری کرد، بلکە این زبان جان تازەای نیز بە خود گرفتەاست.
یونسکو در اطلس زبانهای خود(UNESCO Atlas of the World’s Languages in Danger ) بە تفصیل پروسە آسیب شناسی زبانهارا ردەبندی کردەاست کە نگارندە بە اختصار بە آنها اشاراتی می کند:
1... زبان محفوظ (safe): این زبان بدون هیچ گونە مانعی از نسلی بە نسلی دیگر منتقل شدە و در همە عرصەهای زندگی روزمرە، اعم آموزشی و رسانەای و غیرە.... بکار گرفتە می شود.
2.. زبان آسیب پذیر(vulnerable):هر چند این زبان گویشوران زیادی دارد و شفاها از نسلی بە نسل دیگر منتقل می شود، ولی زبان آموزشی و اداری نیست و کاربرد رسانەای محدودی دارد، مثل زبانهای کوردی در زمان حکومت بعثیها در عراق و در زمان حکومتهای شاە و شیخ در ایران.
3.. زبان آسیب دیدە (definitely endangered):این زبان در زندگی روزمرە و خانوادە بە عنوان زبان مادری از جانب والدین بە بچەها آموختە نمی شود و بچەها هم آن را بە عنوان زبان مادری خود قلمداد نمی کنند.
4.. زبان بشدت آسیب دیدە (severely endangered):گویشوران این زبان تنها کهنسالان می باشند. نسل معاصر تا حدودی آن را می فهمد ولی با آن تکلم نمی کند و بە نسل بعدی هم منتقل نمیکند.بچەها هم فقط زبان تسلط یافتە قدرت حاکم را فرا می گیرند.
5.. زبان در حال زوال (در حال مرگ) (critically endangered):این زبان گویشوران بسیار محدود و کهنسالی دارد، کە حتی بە این زبان تسلط کامل هم ندارند.
6.. زبان منقرض شدە( مردە) (extinct):این زبان بطور کامل منقرض شدە و هیچ گویشوری ندارد.
ردەهای 2تا 5جزء زبانهای تهدید بە انقراض شمردە میشوند.
عوامل تضعیف و زوال زبانها
بر اساس تحقیقات (Cambridge Handbook of Endangered Languages) 4 عامل موثر موجب تضعیف و انقراض زبانها میشوند.
1..رویدادهای فاجعەآمیز طبیعی، مثل زمین لرزە، سونامی، گرسنگی و شیوع بیماریهای فراگیر کە در مدت زمانی کوتاە موجب مرگ دستە جمعی همە یا اکثریت قریب بە اتفاق ساکنان یک منطقە میشوند.
2.. جنگ و نسل کشی برنامەریزی شدە (ژنوساید)
3..فشار و سرکوبهای علنی و خشن ملی گرایان افراطی و شووینیست، و یا بکارگیری سیاستهای از قبل برنامەریزی شدە، بە قصد تحلیل تدریجی زبانهای غیردولتی در کشورهای چند زبانە.
4.. تقویت آگاهانە و همە جانبە زبان تسلط یافتە ملت حاکم با بکار گیری همە امکانات سیاسی، اقتصادی، اداری، فرهنگی و آموزشی، رسانەای و غیرە.... برای رشد آن زبان، و بە حاشیە راندن زبانهای اقلیتهای غیر حاکم و محروم کردن آنها از این امکانات.
مختار کریمی، 21.02.2015 آلمان- کلن